Από πού προέρχεται η εικόνα του αγαπημένου και παιχνιδιάρικου ινδουιστικού θεού Γκανέσα, με το κεφάλι ελέφαντα και τη στρογγυλή κοιλιά του; Τι ενέπνευσε τις απεικονίσεις του γαλήνιου Βούδα και των φωτισμένων δασκάλων του Τζάιν;
Πηγαίνοντας περισσότερα από 2.000 χρόνια πίσω, η νέα έκθεση του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο με τίτλο «Ancient India: living traditions» (Αρχαία Ινδία: Ζωντανές Παραδόσεις), η οποία εγκαινιάστηκε στις 22 Μαΐου και διαρκεί μέχρι τις 19 Οκτωβρίου, εξερευνά τις ρίζες της ινδουιστικής, τζαϊνικής και βουδιστικής ιερής τέχνης στα αρχαία και ισχυρά πνεύματα της φύσης της Ινδίας, καθώς και τη διάδοση αυτής της τέχνης πέρα από την Ινδική υποήπειρο.
Πρόκειται για μια από τις πρώτες μεγάλες εκθέσεις στον κόσμο, η οποία δημιουργήθηκε με εκθέματα από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου με αντικείμενα από τη Νότια Ασία και 37 δάνεια από ιδιώτες συλλέκτες, εθνικά και διεθνή μουσεία, και βιβλιοθήκες στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Ευρώπη και την Ινδία.
Πολύχρωμη, πολυαισθητηριακή και ατμοσφαιρική, η έκθεση αναπτύχθηκε σε συνεργασία με μια συμβουλευτική ομάδα της κοινότητας που αποτελείται από Ινδουιστές, Βουδιστές και Τζαΐνιστές πιστούς. Να σημειωθεί ότι οι ζωντανές θρησκευτικές παραδόσεις και η ιερή τέχνη τους είναι πλέον αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής σχεδόν δύο δισεκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου.
Και εξετάζει την πρώιμη λατρευτική τέχνη της Ινδίας μέσα από μια πολυθρησκευτική, σύγχρονη και παγκόσμια οπτική, η οποία αναδεικνύει την έμπνευση πίσω από τις πλέον οικείες απεικονίσεις των θεοτήτων και των φωτισμένων δασκάλων αυτών των παγκόσμιων θρησκειών και το πώς διαδόθηκαν πέρα από τον Ινδικό Ωκεανό στη Νοτιοανατολική Ασία και κατά μήκος των δρόμων του μεταξιού.
Οι επισκέπτες μπορούν να εξερευνήσουν τα πάντα, από γλυπτά και πίνακες 2.000 ετών μέχρι περίπλοκα αφηγηματικά πάνελ και χειρόγραφα, αποκαλύπτοντας την εκπληκτική εξέλιξη της πνευματικής έκφρασης στην Ινδία, σημειώνει στο BBC News ο Νιχίλ Ιναμντάρ.
Η τέχνη στην Ινδική υποήπειρο, γράφει, υπέστη μια βαθιά μεταμόρφωση μεταξύ των ετών 200 π.Χ. και 600 μ.Χ. Οι εικόνες που απεικόνιζαν θεούς, γυναικείες θεότητες, υπέρτατους ιεροκήρυκες και φωτισμένες ψυχές των αρχαίων θρησκειών, του Ινδουισμού, του Βουδισμού και του Τζαϊνισμού, επαναπροσδιορίστηκαν από συμβολικές σε πιο αναγνωρίσιμες, προερχόμενες από την ανθρώπινη μορφή.
Οι τρεις θρησκείες μοιράζονταν κοινές πολιτισμικές ρίζες -λατρεύοντας αρχαία πνεύματα της φύσης, όπως ισχυρά φίδια ή λαμπερά παγώνια- αλλά διαπραγματεύτηκαν δραματικές αλλαγές στη θρησκευτική εικονογραφία κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου, η οποία εξακολουθεί να έχει σημασία στις μέρες μας ακόμη και μετά από δύο χιλιετίες.
«Σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε την λατρεία των Ινδουιστών, Τζαϊνιστών ή Βουδιστών, για θεϊκά πνεύματα ή θεότητες χωρίς ανθρώπινη μορφή, έτσι δεν είναι; Πράγμα που κάνει αυτή τη μετάβαση πολύ ενδιαφέρουσα», λέει στο BBC η επιμελήτρια της έκθεσης δρ Σούσμα Τζανσάρι.
Η έκθεση διερευνά τόσο τη συνέχεια όσο και την αλλαγή στην ιερή τέχνη της Ινδίας, μέσα από πέντε ενότητες, ξεκινώντας με τα πνεύματα της φύσης. Ακολουθούν υποενότητες αφιερωμένες σε καθεμία από τις τρεις θρησκείες, καταλήγοντας στην εξάπλωση των θρησκειών και της τέχνης τους πέρα από την Ινδία σε άλλα μέρη του κόσμου, όπως η Καμπότζη και η Κίνα.
Το κεντρικό κομμάτι της βουδιστική ενότητας, ένα εντυπωσιακό πάνελ από ψαμμίτη δύο όψεων που δείχνει την εξέλιξη του Βούδα, είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της απεικόνισης αυτής της μεγάλης μετάβασης, σημειώνει ο Νιχίλ Ιναμντάρ στο BBC.
Η μία πλευρά του, σκαλισμένη περίπου το 250 μ.Χ., αποκαλύπτει τον Βούδα με ανθρώπινη μορφή και περίπλοκα διακοσμητικά στοιχεία, ενώ στην άλλη πλευρά -σκαλισμένη νωρίτερα περίπου το 50-1 π.Χ.- ο Βούδας αναπαριστάται συμβολικά μέσα από ένα δέντρο, έναν άδειο θρόνο και ίχνη από πατημασιές.
Το γλυπτό, που προέρχεται από ένα ιερό προσκύνημα στο Αμαραβάτι στη νοτιοανατολική Ινδία, ήταν κάποτε μέρος της διακοσμητικής κυκλικής βάσης μιας στούπας δηλαδή ενός βουδιστικού μνημείου-λειψανοθήκης του Βούδα.
Το να παρουσιάζεται αυτή η μεταμόρφωση σε «μόνο ένα πάνελ από μόνο ένα ιερό είναι εξαιρετικό», παρατηρεί η επιμελήτρια της έκθεσης δρ Σούσμα Τζανσάρι.
Στην ινδουιστική ενότητα της έκθεσης, ένα χάλκινο άγαλμα των πρώιμων χρόνων αντανακλά τη σταδιακή εξέλιξη της ιερής εικονογραφίας μέσω της απεικόνισης γυναικείων θεοτήτων.
Η φιγούρα μοιάζει με γιάκσι -ισχυρό αρχέγονο πνεύμα της φύσης που μπορεί να χαρίσει εξίσου «αφθονία και γονιμότητα, αλλά και θάνατο και ασθένεια»- αναγνωρίσιμο μέσω του λουλουδάτου καλύμματος της κεφαλής, των κοσμημάτων και ολόκληρης της φιγούρας. Ενσωματώνει επίσης πολλά χέρια, που κρατούν συγκεκριμένα ιερά αντικείμενα, και τα οποία ήταν χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο αναπαρίσταντο οι γυναικείες θεότητες των Ινδουιστών στους μεταγενέστερους αιώνες.
Εκτίθενται επίσης συναρπαστικά παραδείγματα της θρησκευτικής τέχνης των Τζαϊνιστών, η οποία, σε μεγάλο βαθμό, επικεντρώνεται στους 24 φωτισμένους δασκάλους του Τζάιν που ονομάζονται τιρθανκάρα.
Οι πρώτες αναπαραστάσεις τέτοιου τύπου βρέθηκαν σε έναν διάστικτο ροζ ψαμμίτη, που χρονολογείται περίπου πριν από 2.000 χρόνια, και άρχισαν να αναγνωρίζονται από το ιερό σύμβολο ενός κόμπου ο οποίος επαναλαμβάνεται αενάως στο στήθος των δασκάλων.
Τα γλυπτά, που παραγγέλνονταν από όλες αυτές τις θρησκείες, συχνά κατασκευάζονταν στα ίδια εργαστήρια στην αρχαία πόλη Μαθούρα, κάτι που σύμφωνα με τους επιμελητές, εξηγεί γιατί υπάρχουν τόσο έντονες ομοιότητες μεταξύ τους.
Σε αντίθεση με άλλες εκθέσεις στη Νότια Ασία, η έκθεση του Βρετανικού Μουσείου είναι μοναδική επειδή αποτελεί την «πρώτη που έγινε ποτέ» με ταυτόχρονη ματιά στις ρίζες και των τριών θρησκευτικών καλλιτεχνικών παραδόσεων μαζί, και όχι ξεχωριστά, λέει στο BBC η δρ Τζανσάρι.
Επιπλέον, η έκθεση «Ancient India: living traditions» εφιστά την προσοχή των επισκεπτών στην προέλευση κάθε αντικειμένου που εκτίθεται, με σύντομες εξηγήσεις για το ταξίδι του μέσα από διάφορα χέρια, την απόκτησή του από μουσεία και ούτω καθεξής.
Ακόμη, η έκθεση αναδεικνύει ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες, όπως το γεγονός ότι πολλοί από τους δωρητές, ειδικότερα έργων της βουδιστικής τέχνης, ήταν γυναίκες. Αλλά δεν απαντά στο γιατί έλαβε χώρα η υλική μεταμόρφωση της οπτικής γλώσσας.
«Αυτό είναι το ερώτημα εκατομμυρίων δολαρίων. Οι μελετητές εξακολουθούν να το συζητούν», σχολιάζει η επιμελήτρια της έκθεσης. Ωστόσο την απάντηση «δεν θα τη μάθουμε ποτέ εκτός και αν προκύψουν περισσότερα στοιχεία. Αλλά η εξαιρετική άνθηση της εικονιστικής τέχνης μας λέει ότι οι άνθρωποι ασπάστηκαν πραγματικά την ιδέα να φανταστούν το θεϊκό ως ανθρώπινο», τονίζει.
Πολυαισθητηριακή εμπειρία, με αρώματα, κουρτίνες, ήχους της φύσης και ζωντανά χρώματα, η έκθεση σχεδιάστηκε ειδικά για να αναπαράγει την ατμόσφαιρα των ενεργών θρησκευτικών ιερών του Ινδουισμού, του Βουδισμού και του Τζαϊνισμού: «Συμβαίνουν τόσα πολλά σε αυτούς τους ιερούς χώρους, και όμως υπάρχει μια έμφυτη ηρεμία και γαλήνη. Είναι κάτι που ήθελα να αναδείξω», εξηγεί η δρ Τζανσάρι, η οποία συνεργάστηκε με διάφορους designers, ζωγράφους και κοινοτικούς εταίρους για να ολοκληρώσει την έκθεση.
Τέλος, ανάμεσα στα εκθέματα παρεμβάλλονται οθόνες στις οποίες προβάλλονται ταινίες μικρού μήκους με πιστούς που ασκούν τα καθήκοντά τους σε κάθε μία από τις τρεις θρησκείες, στη Βρετανία. Αυτές οι ταινίες υπογραμμίζουν το γεγονός ότι δεν πρόκειται απλά για «αρχαία τέχνη αλλά και για ζωντανή παράδοση», συνεχώς επίκαιρη για εκατομμύρια ανθρώπους στο Ηνωμένο Βασίλειο και σε άλλα μέρη του κόσμου, πολύ πέρα από τα σύνορα της σύγχρονης Ινδίας.