Καθημερινά, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο, αναρωτιούνται εάν ο Ντόναλντ Τραμπ είναι στα καλά του. Δεν είναι παράξενο, καθώς οι μέθοδοι και οι τακτικές του αμερικανού προέδρου δεν καταδεικνύουν πνευματική ισορροπία. Ισως, όμως, να μην είναι τρελός, αλλά απλώς να τον παριστάνει.
Ο ίδιος φαίνεται να έχει υιοθετήσει την περίφημη Θεωρία του Τρελού (Madman Theory), μια διπλωματική «εφεύρεση» του Ρίτσαρντ Νίξον, επιδεικνύοντας μόνιμα απρόβλεπτη συμπεριφορά και λαμβάνοντας ακραίες αποφάσεις, ώστε να τρομοκρατεί συμμάχους και αντιπάλους.
Ουσιαστικά, μετατρέπει την ιδιοσυγκρασία του σε όπλο: αλλάζει προτεραιότητες, προκαλεί σύγχυση, ασκεί πίεση και προσδοκά «κέρδη» από τις τρέλες του, ακόμη και αν αυτές φέρνουν απρόβλεπτες συνέπειες στη διεθνή σκηνή και σε κάθε επίπεδο.
Τον περασμένο μήνα, όταν ρωτήθηκε αν σχεδιάζει να επιτεθεί στο Ιράν, ο Τραμπ απάντησε αινιγματικά: «Μπορεί να το κάνω, μπορεί να μην το κάνω. Κανείς δεν ξέρει τι πρόκειται να κάνω». Αυτή η ασάφεια δεν ήταν απλή ρητορική· μεταφράστηκε και σε πράξεις: ενώ αρχικά άφησε να εννοηθεί πως θα υπάρξει μια περίοδος δύο εβδομάδων για διαπραγματεύσεις, τελικά διέταξε αεροπορικά πλήγματα σε δύο ημέρες.
Το BBC σχολιάζει ότι «το πιο προβλέψιμο σημείο του Τραμπ είναι η απρόβλεπτη φύση του», καθώς «αλλάζει διαρκώς γνώμη, αντιφάσκει και είναι συνεπής μόνο στην ασυνέπειά του». Αυτή η συμπεριφορά έχει προκαλέσει εσωτερικό συναγερμό στις ΗΠΑ και διεθνή αβεβαιότητα, τόσο στον οικονομικό όσο και στον γεωπολιτικό τομέα.
Ο καθηγητής Πίτερ Τρουμπόβιτς από τo London School of Economics παρατηρεί ότι ο Τραμπ έχει συγκροτήσει «μια εξαιρετικά συγκεντρωτική δομή λήψης πολιτικών αποφάσεων, ίσως την πιο συγκεντρωτική από την εποχή του Ρίτσαρντ Νίξον». Αυτό σημαίνει ότι οι αποφάσεις δεν βασίζονται σε θεσμικές διαδικασίες ή συλλογικές διαβουλεύσεις, αλλά σχεδόν αποκλειστικά στον χαρακτήρα, τις αντιλήψεις και τις διαθέσεις του ίδιου του Τραμπ, εξηγεί στο BBC.
Καθώς ο Τραμπ ενισχύει καθημερινά αυτό το συγκεντρωτικό μοντέλο, η απρόβλεπτη συμπεριφορά της διακυβέρνησής του παύει να είναι παρεκτροπή και μετατρέπεται σε στρατηγική. Καθίσταται δόγμα, μια μέθοδος ανατροπής της διεθνούς τάξης μέσω της επιβολής του χάους. Οι «τρέλες» του δεν είναι τυχαίες· προβάλλονται ως συστηματικός τρόπος επαναπροσδιορισμού των σχέσεων εξουσίας.
Η Θεωρία του Τρελού στην πράξη
Σύμφωνα με πολιτικούς επιστήμονες, η Θεωρία του Τρελού έχει έναν βασικό στόχο: να πείσει τους αντιπάλους ότι ο ηγέτης είναι ικανός να φτάσει στα άκρα -ακόμα και σε πυρηνικό πόλεμο- έτσι ώστε εκείνοι να υποχωρήσουν. Ο Τραμπ φαίνεται να πιστεύει ότι η τακτική αυτή αποδίδει, σημειώνει το BBC. Πιστεύει ότι οι σύμμαχοί του τον φοβούνται και γι’ αυτό τελικά συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις του, αυξάνοντας τις συνεισφορές τους στο ΝΑΤΟ ή ενδυναμώνοντας τη συνεργασία τους με τις ΗΠΑ.
Ωστόσο, όταν εφαρμόζεται απέναντι σε δηλωμένους αντιπάλους των ΗΠΑ, όπως είναι το Ιράν και η Ρωσία, η προσέγγιση αυτή δείχνει να αποτυγχάνει. Κι εδώ εμφανίζεται μια ειρωνεία: όσο περισσότερο ο Τραμπ αποκτά τη φήμη του απρόβλεπτου, τόσο περισσότερο οι αντίπαλοί του προβλέπουν αυτή την απρόβλεπτη στάση και εξουδετερώνουν την επίδρασή της. Ισως επειδή οι ίδιοι την έχουν μελετήσει και εφαρμόσει πολύ πριν από εκείνον.
Από την έναρξη της δεύτερης προεδρικής του θητείας, ο Τραμπ υιοθέτησε μια στάση ανοικτής αντιπαράθεσης με παραδοσιακούς συμμάχους των ΗΠΑ. Παράλληλα, ενίσχυσε την επαφή του με τον Πούτιν, αμφισβήτησε τον ρόλο του ΝΑΤΟ και επιδόθηκε σε σειρά εξωφρενικών δηλώσεων:
Δήλωσε ότι το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ «βρίσκεται σε τεχνητή αναπνοή». Σε μια ιδιαίτερα προσβλητική αποστροφή του λόγου του, χαρακτήρισε τον Καναδά «παρασιτική χώρα» και ειρωνικά πρότεινε να γίνει η 51η πολιτεία των ΗΠΑ. Επιπλέον, εξέτασε, τουλάχιστον λεκτικά, το ενδεχόμενο να αγοράσει τη Γροιλανδία ή να ενσωματώσει τον Παναμά στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Εσωτερικές διαρροές από την εφαρμογή WhatsApp αποκάλυψαν περιφρονητικές αναφορές προς τους ευρωπαίους συμμάχους. Ο υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, για παράδειγμα, χαρακτήρισε τους Ευρωπαίους «αξιολύπητους».
Κατά τη διάρκεια συνόδου του ΝΑΤΟ, ο αντιπρόεδρος Τζέι Ντι Βανς έφτασε στο σημείο να απειλήσει ευθέως ότι «οι ΗΠΑ δεν θα είναι πλέον εγγυητής της ευρωπαϊκής ασφάλειας». Οπως αναφέρει το BBC, πολύ σύντομα «τα κράτη γενικώς και τα συμμαχικά κράτη πιο συγκεκριμένα έμαθαν να μην εμπιστεύονται τις υποσχέσεις των ΗΠΑ, ούτε για την άμυνα, ούτε για την οικονομία».
Η στρατηγική του απρόβλεπτου που υιοθέτησε ο Τραμπ οδήγησε σε μια ιδιαίτερη εξέλιξη: ο βρετανός πρωθυπουργός, Κιρ Στάρμερ, ανακοίνωσε αύξηση των αμυντικών δαπανών από 2,3% στο 2,5% του ΑΕΠ. Και στην τελευταία σύνοδο του ΝΑΤΟ, καταγράφηκε ιστορικό ρεκόρ, με αρκετά κράτη μέλη να προτίθενται να ανεβάσουν τις αμυντικές τους δαπάνες στο 5% του ΑΕΠ. Πρόκειται για σαφή ανταπόκριση στον φόβο που προκαλεί η απειλή από τις ΗΠΑ, εκτιμά το BBC, και για έμμεση επιβεβαίωση ότι ο Τραμπ, έστω και μέσω της ανασφάλειας που δημιουργεί, επιτυγχάνει, τελικά, την κινητοποίηση των συμμάχων του.
Ο Νίξον, το Βιετνάμ και η γέννηση της Θεωρίας του Τρελού
Η Θεωρία του Τρελού, ή Δόγμα του Απρόβλεπτου, Στρατηγική της Παράνοιας, Θεωρία της Προσποιητής Τρέλας, όπως κι αν την πεις, έχει τις ρίζες της στον Ρίτσαρντ Νίξον, αν και πιο αποτελεσματικά από όλους την εφαρμόζει ο Κιμ Γιονγκ Ουν. Ο Νίξον, στον πόλεμο του Βιετνάμ είχε ζητήσει από τον Χένρι Κίσινγκερ να πει στους Βόρειοβιετναμέζους ότι «ο πρόεδρος είναι τρελός, δεν ξέρει κανείς τι είναι ικανός να κάνει, ίσως πατήσει το κουμπί των πυρηνικών».
«Αυτός μπορεί να πατήσει το κουμπί. Δεν έχει λογική, είναι ικανός για όλα», είναι σήμερα αυτό που λέμε όλοι για τον Κιμ, γι’ αυτό και τον αφήνουμε στην ησυχία του.
Παρότι εκφοβιστική, η στρατηγική στην περίπτωση του Νίξον απέτυχε: οι Βιετκόνγκ δεν πείστηκαν. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και με τον Τραμπ, καθώς η τακτική του έχει πια αποκτήσει ένα τόσο καθορισμένο μοτίβο, που η «τρέλα του» έχει καταστεί προβλέψιμη.
Στην περίπτωση της εξωτερικής πολιτικής, η στρατηγική αυτή δείχνει να λειτουργεί περισσότερο για να επηρεάσει συμμάχους και λιγότερο για να κάμψει εχθρούς. Η Ρωσία δεν δείχνει να έχει περιορίσει τις ενέργειές της. Η Ουκρανία, όμως, υπό την πίεση των ΗΠΑ, υπέγραψε συμφωνίες οικονομικού χαρακτήρα, χωρίς σημαντικά στρατιωτικά ανταλλάγματα. Και το Ιράν, αντί να φοβηθεί, ενδέχεται να ενισχύσει το πυρηνικό του πρόγραμμα ακριβώς επειδή θεωρεί ότι η απειλή των ΗΠΑ δεν αφήνει άλλη διέξοδο. Το BBC σημειώνει ότι «το Ιράν πλέον πιστεύει ότι μόνο ένα πυρηνικό όπλο μπορεί να εγγυηθεί την εθνική του κυριαρχία».
Η στάση των ΗΠΑ οδηγεί τους ευρωπαίους συμμάχους να εξετάζουν σοβαρά την αμυντική τους αυτονομία. Ο καθηγητής Τρουμπόβιτς εξηγεί στο BBC ότι η Ευρώπη θα χρειαστεί να αναπτύξει ανεξάρτητη στρατιωτική βιομηχανία, καθώς και στρατό, προκειμένου να μειώσει την εξάρτησή της από την Ουάσιγκτον.
Αυτές οι μεταβολές θα χρειαστούν χρόνο, όμως αποτελούν την πρώτη ένδειξη ότι η στρατηγική του Τραμπ προκαλεί μακροπρόθεσμες γεωπολιτικές ανακατατάξεις.
Η εμπιστοσύνη είναι το θεμέλιο κάθε διεθνούς συνεργασίας. Το BBC γράφει ότι «κανένα κράτος δεν θα θέλει να κάνει συμφωνίες με τις ΗΠΑ αν δεν μπορεί να εμπιστευτεί ότι εκείνες θα τηρήσουν τις συμφωνίες». Η έλλειψη αξιοπιστίας υπονομεύει όχι μόνο τις στρατιωτικές, αλλά και τις οικονομικές και θεσμικές σχέσεις των ΗΠΑ με τον υπόλοιπο κόσμο.
Η Θεωρία του Τρελού, όπως εφαρμόζεται από τον Τραμπ, αποτελεί συστηματική στρατηγική που στην ουσία αντανακλά την ίδια του την προσωπικότητα. Παρότι απέδωσε κάποια βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα, όπως η αύξηση των αμυντικών δαπανών στο ΝΑΤΟ, απέτυχε να τρομοκρατήσει τους εχθρούς των ΗΠΑ, που είναι και το βασικό ζητούμενο.
Αντιθέτως, ενίσχυσε τις τάσεις αυτονόμησης των συμμάχων και κλόνισε την αξιοπιστία της χώρας στο διεθνές περιβάλλον. Το χάος που παράγει, ανοίγει επικίνδυνα ένα ρήγμα εμπιστοσύνης. Και αυτό ίσως αποδειχθεί το πιο επικίνδυνο στοιχείο της πολιτικής του αμερικανού προέδρου.