Η Ευρώπη συχνά καυχιέται για το «ανθρώπινο πρόσωπο» του καπιταλισμού της, όμως οι αυστηροί κανόνες προστασίας της εργασίας έχουν απρόβλεπτες συνέπειες. Η δυσκολία στις απολύσεις αποτρέπει τις μεγάλες επιχειρήσεις από τολμηρές καινοτομίες, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, όπου η ευελιξία στην αγορά εργασίας τροφοδοτεί τεχνολογικούς κολοσσούς.
Στις Δυτικές οικονομίες υπάρχουν δύο διαφορετικοί τρόποι για μαζικές απολύσεις. Ο «αμερικανικός» τρόπος είναι άμεσος: ο διευθύνων σύμβουλος καλεί εκατοντάδες εργαζόμενους σε ένα σύντομο διαδικτυακό meeting, τους ανακοινώνει ότι απολύονται, τους προσφέρει μερικούς μισθούς ως αποζημίωση και τους εύχεται «καλή τύχη».
Ο «ευρωπαϊκός» τρόπος, γράφει ο Economist, είναι πολύ πιο περίπλοκος. Οι εταιρείες ξεκινούν με διαπραγματεύσεις με τα συνδικάτα, σε χώρες όπως η Γερμανία, όπου εκπρόσωποι των εργαζομένων συμμετέχουν στα διοικητικά συμβούλια. Σχεδιάζεται ένα «κοινωνικό πλάνο», ξεσπούν απεργίες, παρεμβαίνουν πολιτικοί και συχνά πιέζουν ώστε να απολυθούν λιγότεροι από όσους προγραμματιζόταν ή να χρηματοδοτηθεί η επανακατάρτιση όσων θα χάσουν τη δουλειά τους. Το τελικό κόστος αποκαλύπτεται χρόνια αργότερα, όταν εκδώσουν τις αποφάσεις τους τα εργατικά δικαστήρια. Εν τω μεταξύ, οι εταιρείες αποφεύγουν να προσλάβουν νέο προσωπικό, ώστε να μην υποχρεωθούν να επαναπροσλάβουν όσους απέλυσαν.
Το ευρωπαϊκό μοντέλο είναι πιο «ανθρώπινο». Ωστόσο, η δυσκαμψία στις απολύσεις συνεπάγεται σοβαρά κρυφά κόστη. Δεν είναι μόνο ότι η δυσκολία αυτή περιορίζει την κερδοφορία των επιχειρήσεων μακροπρόθεσμα· κυρίως εμποδίζει τις μεγάλες εταιρείες να επενδύσουν σε ριψοκίνδυνα καινοτόμα έργα. Οι ανατρεπτικές καινοτομίες, από την Τεχνητή Νοημοσύνη έως τα αυτόνομα οχήματα, απαιτούν την ελευθερία να προσλαμβάνονται μαζικά εργαζόμενοι και να απολύονται εξίσου μαζικά εάν το σχέδιο αποτύχει. Στην Ευρώπη, όπου το κόστος αναδιάρθρωσης είναι τεράστιο, τέτοια πειράματα γίνονται οικονομικά ασύμφορα, με καταστροφικές συνέπειες για την ανταγωνιστικότητα.
«Οταν οι απολύσεις είναι ακριβές, όπως συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, οι εργοδότες αποθαρρύνονται από το να επενδύουν σε επικίνδυνα εγχειρήματα», εξηγεί στον Economist ο Ολιβιέ Κοστ, πρώην αξιωματούχος της ΕΕ και νυν επιχειρηματίας τεχνολογίας. Μαζί με τον οικονομολόγο Γιαν Κοατανλέμ κατέγραψαν τα –συχνά αδιαφανή– κόστη αναδιαρθρώσεων. Στις ΗΠΑ, το συνολικό κόστος απολύσεων ισοδυναμεί με περίπου επτά μισθούς ανά εργαζόμενο. Στη Γερμανία το κόστος εκτοξεύεται στους 31 μισθούς και στη Γαλλία στους 38.
Εκτός από αποζημιώσεις και «παροχές» προς τα συνδικάτα, το μεγαλύτερο βάρος είναι ότι οι εταιρείες κρατούν επί χρόνια στο δυναμικό τους μη παραγωγικούς υπαλλήλους, καθυστερώντας νέες επενδύσεις. Ετσι, ενώ οι αμερικανικές εταιρείες μεταπηδούν γρήγορα σε νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες, οι ευρωπαϊκές παραμένουν βαλτωμένες σε παρωχημένα σχέδια, παγιδευμένες σε νόμους που θεσπίστηκαν πριν από δεκαετίες.
Το υψηλό κόστος απολύσεων διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο οι εταιρείες σχεδιάζουν τις επενδύσεις τους, εξηγεί ο Economist. Ας υποθέσουμε ότι μια μεγάλη επιχείρηση χρηματοδοτεί δέκα καινοτόμα έργα. Ακόμη και στα πιο επιτυχημένα περιβάλλοντα, τα οκτώ θα αποτύχουν, οδηγώντας σε μαζικές απολύσεις. Ομως τα δύο που θα πετύχουν μπορούν να αποφέρουν τεράστια κέρδη.
Στις ΗΠΑ η αποτυχία έχει χαμηλό κόστος. Στην Ευρώπη το ρίσκο είναι απαγορευτικό. Ως αποτέλεσμα, οι περισσότερες κορυφαίες εταιρείες της Ευρώπης πωλούν προϊόντα που είναι ουσιαστικά βελτιωμένες εκδοχές αυτών που πουλούσαν τον 20ό αιώνα· τουρμπίνες, σαμπουάν, εμβόλια ή αεροσκάφη. Στις ΗΠΑ, αντιθέτως, οι πρωτοπόρες εταιρείες πουλούν chatbots Τεχνητής Νοημοσύνης και πυραύλους πολλαπλών χρήσεων.
Επί δεκαετίες το ευρωπαϊκό μοντέλο της σταδιακής και σίγουρης καινοτομίας απέδιδε. Αιωνόβιες εταιρείες απέδειξαν ότι μπορείς να βγάλεις κέρδη βελτιώνοντας σταδιακά ένα ελαστικό ή ένα τρένο. Ομως σήμερα κερδίζουν όσοι τολμούν, σημειώνει ο Economist. Οι τεχνολογικές εταιρείες που επένδυσαν σε ανατρεπτικές καινοτομίες έχουν γίνει κολοσσοί τρισεκατομμυρίων. Καμία τους δεν είναι ευρωπαϊκή.
Τα προβλήματα των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων δεν σταματούν στις απολύσεις. Η γραφειοκρατία, η ακριβή ενέργεια, η υψηλή φορολογία και η κατακερματισμένη ενιαία αγορά είναι επίσης σοβαρά εμπόδια. Ωστόσο λίγοι αναγνωρίζουν τη νομοθεσία της αγοράς εργασίας ως κρίσιμο ζήτημα. «Αν οι εταιρείες είναι επιτυχημένες, γιατί να κάνουν απολύσεις;», αναρωτιούνται πολλοί πολιτικοί. Και όμως πρέπει να κάνουν.
Ακόμη και κολοσσοί όπως οι Microsoft, Google και Meta απέλυσαν πάνω από 10.000 υπαλλήλους πρόσφατα, ενώ παρέμεναν κερδοφόροι. Ο Σάτια Ναντέλα της Microsoft χαρακτήρισε τις απολύσεις αυτές «το παράδοξο της επιτυχίας». Στην Ευρώπη, όμως, όπου η Bosch και η Volkswagen ανακοίνωσαν περικοπές, οι διαδικασίες θα ολοκληρωθούν το 2030.
Η ευρωπαϊκή κοινωνία παραμένει δεμένη με αυτόν τον πιο «φιλικό» καπιταλισμό. Αποδέχεται χαμηλότερα εισοδήματα σε σχέση με τις ΗΠΑ, με αντάλλαγμα λιγότερες ώρες εργασίας και αυξημένη εργασιακή ασφάλεια. Ωστόσο, ισχυρίζεται ο Economist, μια ισορροπημένη μεταρρύθμιση στους κανόνες απασχόλησης θα μπορούσε να ενισχύσει την καινοτομία χωρίς να χαθούν τα κοινωνικά κεκτημένα.
Οι Κοστ και Κοατανλέμ προτείνουν να μπορούν οι υψηλόμισθοι εργαζόμενοι, κυρίως στον κλάδο της τεχνολογίας, να απολύονται με την ευκολία που ισχύει στις ΗΠΑ, δεδομένου ότι χρειάζονται λιγότερη κοινωνική προστασία. Σκανδιναβικές χώρες έχουν ήδη δείξει τον δρόμο: διευκολύνουν τις απολύσεις, προσφέροντας όμως γενναιόδωρα επιδόματα ανεργίας.
Το ζητούμενο είναι να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ κοινωνικής ασφάλειας και αναγκαιότητας της καινοτομίας. Η εργασιακή ασφάλεια υπήρξε κάποτε η «κουβέρτα» της Ευρώπης· σήμερα θυμίζει περισσότερο ζουρλομανδύα.