Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους παγκοσμίως δεν είναι απλώς οικονομικό φαινόμενο· δημιουργεί βαθύ πολιτικό και κοινωνικό ρήγμα. Καθώς οι ανισότητες αυξάνονται και η αίσθηση ασφάλειας μειώνεται, οι πολίτες στρέφονται σε λαϊκιστικά και ακροδεξιά κινήματα που υπόσχονται προστασία και ταυτότητα μέσα σε έναν κόσμο αβεβαιότητας και φόβου.
Ο Ολιβιέ ντε Σουτέρ, ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ για την ακραία φτώχεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα, στέλνει ένα μήνυμα που οι περισσότερες κυβερνήσεις δεν θέλουν να ακούσουν. Στην έκθεσή του προς τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, υποστηρίζει ότι οι περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες και τα προγράμματα πρόνοιας ανά τον κόσμο έχουν ενισχύσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και, ως συνέπεια, την άνοδο της Ακρας Δεξιάς.
Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, η αυξανόμενη απογοήτευση και η απώλεια εμπιστοσύνης προς το κατεστημένο έστρωσαν το έδαφος για αντισυστημικά κινήματα, συχνά με ακραία ή λαϊκιστικά χαρακτηριστικά, γράφει η Washington Post, από το φαινόμενο Τραμπ στις ΗΠΑ έως την Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και το κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD). Τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας που κάποτε ένωναν τις κοινωνίες, σήμερα έχουν μετατραπεί, σε πολλές περιπτώσεις, σε πηγή διχασμού και στιγματισμού. Τα ξενοφοβικά κόμματα κατηγορούν τους μετανάστες ότι «εκμεταλλεύονται» τα επιδόματα, ενώ άλλες πολιτικές δυνάμεις εκμεταλλεύονται τον φθόνο απέναντι στις μειονότητες που λαμβάνουν κρατική βοήθεια.
Ο Ντε Σουτέρ εξηγεί: «Οι ακροδεξιοί λαϊκιστές προσελκύουν όλο και περισσότερους ψηφοφόρους συνδυάζοντας το αντι-ελιτίστικο αίσθημα με τη λογική “εμείς εναντίον των άλλων” και παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως υπερασπιστή της ομάδας των “δικών μας” απέναντι στους ξένους». Αυτή η ρητορική, προσθέτει, είναι ιδιαίτερα δελεαστική για όσους νιώθουν ότι χάνουν το κοινωνικό τους στάτους και απειλούνται από τις πολιτισμικές και οικονομικές αλλαγές.
Σε μια εποχή αυξανόμενης ανισότητας και οικονομικής ανασφάλειας, ο Ντε Σουτέρ υποστηρίζει ότι είναι ακόμη πιο επιτακτικό να ενισχυθούν οι κοινωνικές δαπάνες και όχι να περικοπούν. «Ενα από τα πιο διαβρωτικά πράγματα που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια είναι η ιδέα ότι η κοινωνική προστασία είναι πολυτέλεια, άρα πρέπει να περιορίζεται μόνο σε όσους “την αξίζουν”», επισημαίνει.
Ομως, ακόμη και τα πιο ισχυρά ευρωπαϊκά κοινωνικά κράτη βρίσκονται υπό πίεση. Η Κριστίν Λαγκάρντ, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, προειδοποίησε ότι τα ευρωπαϊκά προγράμματα κοινωνικών παροχών κινδυνεύουν εάν οι μεγάλες οικονομίες δεν καταφέρουν να ανακάμψουν. Η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο επιτάχυνε τις ανησυχίες στην Ευρώπη, οδηγώντας πολλούς ηγέτες να επενδύουν περισσότερο στην «σκληρή ισχύ», συχνά εις βάρος των κοινωνικών προγραμμάτων που στήριξαν τη σταθερότητα και την ευημερία της ηπείρου επί δεκαετίες.
Η κρίση που κάποτε αφορούσε τις χώρες της περιφέρειας της Ευρώπης τώρα αγγίζει τον πυρήνα της, σημειώνει η WP. Ο γερμανός καγκελάριος, Φρίντριχ Μερτς, δήλωσε τον Αύγουστο ότι το σύστημα πρόνοιας της χώρας του είναι «μη βιώσιμο» και χρειάζεται ριζική αναθεώρηση: «Δεν μπορούμε πλέον να αντέξουμε το σημερινό σύστημα», είπε, προαναγγέλλοντας «επώδυνες αποφάσεις και περικοπές».
Στη Γαλλία, οι προσπάθειες μεταρρύθμισης του συνταξιοδοτικού συστήματος έχουν προκαλέσει πολιτική αστάθεια, την πτώση κυβερνήσεων και σοβαρή φθορά για τον πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν. Το δημόσιο χρέος αυξάνεται, τα εισοδήματα σταματούν να ανεβαίνουν, η πιστοληπτική ικανότητα υποχωρεί και οι νέες γενιές φοβούνται ότι θα ζήσουν χειρότερα από τους γονείς τους. Η χώρα δαπάνησε το 2023 πάνω από το 31,5% του ΑΕΠ της για κοινωνική προστασία, το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη. Οπως σημειώνουν οικονομολόγοι, αυτό το επίπεδο δαπανών δεν μπορεί να συνεχιστεί χωρίς πολιτικές συνέπειες: «Αναπτύσσεται η συνειδητοποίηση ότι το σύστημα πρέπει να γίνει λιγότερο γενναιόδωρο, και πολλοί δεν είναι καθόλου ευχαριστημένοι με αυτό», σχολιάζει στην WP ο Βίλεμ Αντέμα του ΟΟΣΑ.
Ο Ντε Σουτέρ, ωστόσο, επιμένει στο αντίθετο. «Το κοινωνικό κράτος δεν είναι πολυτέλεια, ούτε κάτι που μπορούμε να εγκαταλείψουμε σε περιόδους κρίσης», τονίζει. Η καθολικότητα των κοινωνικών παροχών ήταν, κατά τη γνώμη του, το μυστικό της επιτυχίας τους: μείωναν τις ανισότητες και ενίσχυαν το κοινωνικό κεφάλαιο, δημιουργώντας αίσθηση κοινής μοίρας και αλληλεγγύης. «Αυτό το ήθος πάνω στο οποίο χτίστηκε το κοινωνικό κράτος έχει χαθεί και πρέπει να το αναβιώσουμε», υπογραμμίζει.
Συνδέει μάλιστα την άνοδο της Ακρας Δεξιάς με την αίσθηση ανασφάλειας των πολιτών: «Οι πολιτισμικοί λόγοι, η απέχθεια προς τους “άλλους” και η ξενοφοβία, πηγάζουν από το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν νιώθουν προστατευμένοι. Οταν φοβούνται ότι μένουν πίσω, χάνουν την εμπιστοσύνη τους, αποσύρονται από τη δημόσια ζωή και βλέπουν τους άλλους ως ανταγωνιστές, ακόμη και για την πρόσβαση σε κοινωνικά επιδόματα».
Η συζήτηση παραμένει ανοιχτή: είναι οι ρίζες του ακροδεξιού λαϊκισμού καθαρά οικονομικές ή και πολιτισμικές; Παράλληλα με τις δημοσιονομικές πιέσεις, νέες προκλήσεις όπως η κλιματική κρίση και οι τεχνολογικές αλλαγές, ιδίως η Τεχνητή Νοημοσύνη, επανακαθορίζουν τις ανάγκες και τις προσδοκίες των κοινωνιών.
Ο Ντε Σουτέρ καλεί τις κυβερνήσεις να αλλάξουν τον τρόπο που μιλούν για τη φτώχεια και την πρόνοια: «Πρέπει να σταματήσουμε να κατηγορούμε τους φτωχούς για την κατάστασή τους», λέει. Τονίζει ότι οι μελέτες δείχνουν πως οι επενδύσεις στο κοινωνικό κράτος έχουν μακροπρόθεσμα θετικά αποτελέσματα, αυξάνοντας την ευημερία και τη συνοχή. «Η κοινωνική προστασία δεν είναι κόστος, είναι επένδυση», καταλήγει.