Ο Αριστοτέλης, στα «Ηθικά Νικομάχεια», έγραφε ότι «οι άνθρωποι συνήθως ταυτίζουν το “να ζει κανείς καλά” και το “να πράττει καλά” με το “να είναι ευτυχισμένος”, όμως εξακολουθούν να διαφωνούν για τη φύση της ίδιας της ευτυχίας». Στον σύγχρονο κόσμο, δημοσκόποι, ειδικοί και φορείς χάραξης πολιτικής συνεχίζουν αυτή τη συζήτηση, με νέα εργαλεία και νέους στόχους.
Εδώ και πάνω από μία δεκαετία, οι ερευνητές που επιμελούνται τον Παγκόσμιο Δείκτη Ευτυχίας (World Happiness Report) προσπαθούν να δημιουργήσουν μια παγκόσμια κλίμακα ευημερίας, προκειμένου να αναδεικνύουν τις κοινωνίες όπου η ευτυχία πραγματικά ανθίζει και να καθοδηγούν τις κυβερνητικές πολιτικές σε κατευθύνσεις που ενισχύουν την ανθρώπινη ευημερία.
Οι βασικοί παράγοντες που εξετάζονται, γράφει η Washington Post, αφορούν τόσο την υλική ευημερία όσο και την κοινωνική συνοχή: τα γεύματα με παρέα, την προσφορά σε άλλους, την παροχή βοήθειας σε αγνώστους. Οπως εξηγεί στην Washington Post η κοινωνική ψυχολόγος Λάρα Ακνιν, μία από τις επιμελήτριες της πιο πρόσφατης έκθεσης, «οι άνθρωποι είναι βαθιά κοινωνικά όντα, και οι πράξεις που ενισχύουν τις μεταξύ μας σχέσεις έχουν μεγάλη πιθανότητα να αυξήσουν την ευτυχία μας».
Αντίθετα, η φτώχεια, οι ανισότητες και η απουσία κοινωνικών δεσμών δείχνουν να μειώνουν τα επίπεδα ευτυχίας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, την ώρα που η γιορτή των Ευχαριστιών λειτουργεί ως πανεθνική στιγμή συνύπαρξης, η καθημερινότητα δείχνει μια διαφορετική τάση: τουλάχιστον ένας στους τέσσερις Αμερικανούς το 2023 έτρωγαν όλα τους τα γεύματα μόνοι – το 2023 ήταν ένας στους έξι.
Η εικόνα της παγκόσμιας ευτυχίας
Εδώ και οκτώ χρόνια, η Φινλανδία βρίσκεται συνεχώς στην κορυφή της παγκόσμιας κατάταξης ευτυχίας. Ο Φρανκ Μάρτελα, ειδικός στην ανθρώπινη ευημερία, λέει στην Washington Post ότι η χώρα χαρακτηρίζεται από μια «ήσυχη ικανοποίηση». Οι Φινλανδοί, όταν αξιολογούν τη ζωή τους, συνειδητοποιούν ότι τα πράγματα είναι συνολικά καλά. Η έκθεση, που συντάσσεται από το Wellbeing Research Center της Οξφόρδης, το Δίκτυο Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και μια ανεξάρτητη επιστημονική ομάδα, με δημοσκοπήσεις της Gallup, βασίζεται στην κλίμακα Cantril. Σε αυτήν, οι πολίτες 140 και πλέον χωρών καλούνται να βαθμολογήσουν τη ζωή τους σε μια κλίμακα 0-10, όπου το 10 συμβολίζει την ιδανική ζωή. Το σύστημα έχει επικριτές, που θεωρούν ότι δεν αποτυπώνει λεπτές αποχρώσεις της ευημερίας, ωστόσο παραμένει διεθνώς το πιο αποδεκτό εργαλείο.
Η πρωτιά της Φινλανδίας, σημειώνει η Washington Post, δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι οι πολίτες της έχουν τα περισσότερα θετικά συναισθήματα. Οπως εξηγεί ο Μάρτελα, αν υπήρχε κατάταξη με βάση το πόσο συχνά χαμογελούν οι άνθρωποι, η Φινλανδία δεν θα ήταν καν στην πρώτη δεκάδα. Το μυστικό της επιτυχίας της είναι ότι έχει ελάχιστους ανθρώπους που δηλώνουν βαθιά δυστυχισμένοι. Οι υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες, Ισλανδία, Σουηδία, Νορβηγία, εμφανίζουν παρόμοια μοτίβα: υψηλό ΑΕΠ ανά κάτοικο, χαμηλή ανισότητα, χαμηλή φτώχεια, αλλά και εκτεταμένες παροχές κοινωνικής πρόνοιας, όπως δωρεάν υγεία, εκπαίδευση, επιδόματα ανεργίας, άδειες μητρότητας και πατρότητας. Οι ισχυροί θεσμοί και οι πολιτικές ελευθερίες θεωρούνται επίσης κρίσιμες παράμετροι.
Παρά τη συνολική πρωτιά της, η Φινλανδία κατατάσσεται χαμηλότερα σε άλλες πτυχές που εξετάζει η έκθεση, όπως η φιλανθρωπία, η βοήθεια σε αγνώστους και η κοινή κατανάλωση γευμάτων. Η ατομική προσφορά και ο εθελοντισμός βρίσκονται σε αρκετά χαμηλά επίπεδα, το οποίο ίσως εξηγείται από την προτίμηση για καθολικές κοινωνικές παροχές αντί για στοχευμένη βοήθεια. Παρ’ όλα αυτά, οι Φινλανδοί δηλώνουν υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης: πιστεύουν ότι ένας αστυνομικός, ένας γείτονας ή ακόμη και ένας άγνωστος θα έκαναν το σωστό σε μια δύσκολη στιγμή.
Η Ινδονησία και η δύναμη της συλλογικότητας
Η Ινδονησία, η τέταρτη πιο πολυπληθής χώρα του κόσμου, βρίσκεται στην κορυφή της παγκόσμιας κατάταξης όσον αφορά τη φιλανθρωπική προσφορά και τον εθελοντισμό. Η έννοια του gotong royong, που σημαίνει «συνεργασία», «αλληλοβοήθεια», «το κάνουμε μαζί», διαπερνά όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, από τους γάμους, μέχρι την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών. Οπως εξηγεί στην Washington Post η ερευνήτρια Αουλία Ναστίτι, η αλληλοβοήθεια δεν είναι μόνο πολιτισμική πρακτική αλλά και στοιχείο εθνικής ταυτότητας για τους Ινδονήσιους: από τον Σουκάρνο (ηγέτη του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ινδονησίας και πρώτο στην ιστορία πρόεδρο της χώρας, από το 1945 ως το 1967) μέχρι σήμερα, παρουσιάζεται ως θεμέλιο του «καλού πολίτη».
Η θρησκεία, ιδιαίτερα το Ισλάμ, ενισχύει την υποχρεωτική και εθελοντική προσφορά ως ηθικό και πνευματικό καθήκον. Παράλληλα, η αδύναμη κρατική κοινωνική προστασία ωθεί τους πολίτες να βασίζονται σε άτυπα δίκτυα αλληλεγγύης: ομάδες WhatsApp για αναζήτηση εργασίας, συγκέντρωση χρημάτων για ασθενείς, στήριξη σε δύσκολες στιγμές. Η Ναστίτι συνοψίζει στην Washington Post: «Η βαθιά πίστη στο gotong royong αντανακλά τη δύναμη του κοινωνικού ιστού και την αδυναμία των θεσμών».
Η Τζαμάικα και η κουλτούρα της βοήθειας προς αγνώστους
Οι κάτοικοι της Τζαμάικα κατατάσσονται ως οι πιο πρόθυμοι παγκοσμίως να βοηθήσουν έναν άγνωστο, ενώ βρίσκονται και στην πρώτη δεκάδα του εθελοντισμού. Η κοινωνική επιστήμονας Μισέλ Χόλντερ περιγράφει στην Washington Post ότι στην Τζαμάικα τα παιδιά μεγαλώνουν με παροιμίες και διδάγματα που ενθαρρύνουν την καλοσύνη και την ευγνωμοσύνη. Ο αδύναμος κρατικός μηχανισμός σημαίνει ότι η κοινότητα λειτουργεί ως ασπίδα ασφάλειας· η βοήθεια μεταξύ αγνώστων είναι σχεδόν πολιτισμικό καθήκον. Η εικόνα ανθρώπων να κάνουν αναρρίχηση σε έναν καταρράκτη πιασμένοι χέρι-χέρι, αποτυπώνει αυτή την παιδεία: «αν κάποιος γλιστρήσει, οι άλλοι θα τον συγκρατήσουν».
Ωστόσο, χώρες όπως η Τζαμάικα, η Λιβερία, η Σιέρα Λεόνε, η Νιγηρία και η Κένυα, που βρίσκονται ψηλά στη βοήθεια προς αγνώστους, βρίσκονται πολύ χαμηλά στην εμπιστοσύνη προς την αστυνομία. Σε κοινωνίες με αδύναμους θεσμούς, οι άνθρωποι θεωρούν πιο αποτελεσματικό να βοηθούν άμεσα τους συνανθρώπους τους παρά να δωρίζουν σε οργανώσεις. Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Χέρμπερτ Γκέιλ τονίζει στην Washington Post ότι ιστορικά, οι λαοί που έχουν υποφέρει τείνουν να θέλουν να προστατεύσουν τους άλλους από παρόμοιο πόνο, γι’ αυτό και οι Τζαμαϊκανοί αντιμετωπίζουν τους ξένους με αξιοσημείωτη καλοσύνη.
Εκεί που η κοινή ζωή ανθίζει: Το παράδειγμα της Σενεγάλης
Στη Σενεγάλη, το μεσημεριανό δεν είναι απλώς ένα γεύμα, αλλά πολιτισμικό θεμέλιο. Τα παιδιά γυρίζουν σπίτι από το σχολείο και οι εργαζόμενοι κάνουν διάλειμμα για να γευματίσουν με τις οικογένειές τους. Κατά μέσο όρο, οι άνθρωποι τρώνε μαζί σχεδόν 12 φορές την εβδομάδα, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Στη δεύτερη θέση, με έντεκα κοινά γεύματα την εβδομάδα, βρίσκονται η Γκάμπια, η Μαλαισία και η Παραγουάη.
Στις ΗΠΑ, γράφει η Washington Post, συμβαίνει το αντίθετο: τα κοινά γεύματα μειώνονται διαρκώς, ειδικά ανάμεσα στους νέους, και η Ημέρα των Ευχαριστιών λειτουργεί ως σπάνια εξαίρεση. Στη Σενεγάλη, το φαγητό καταναλώνεται συχνά από ένα μεγάλο κοινό πιάτο, με τους συμμετέχοντες να μαθαίνουν από μικροί πώς να σέβονται το μερίδιο του άλλου. Οπως περιγράφει ο εκπαιδευτικός Σαμπά Σο, «το να τρως μαζί με τους άλλους είναι ένα από τα πιο βαθιά μας πολιτισμικά στοιχεία· μας κάνει να νιώθουμε εγγύτητα και αγάπη».
Αν και το μέγεθος των ομάδων που τρώνε μαζί έχει περιοριστεί σε πυρηνικές οικογένειες, οι παραδόσεις συλλογικού φαγητού παραμένουν ζωντανές στις μεγάλες θρησκευτικές και πολιτιστικές γιορτές, όπως το Grand Magal ή το Mawlid, όπου εκατομμύρια συγκεντρώνονται για να φάνε από χιλιάδες μεγάλα πιάτα. Ο καθηγητής ψυχολογίας Σιγκεχίρο Οϊσι τονίζει ότι το κοινό φαγητό αυξάνει τη συχνότητα των θετικών συναισθημάτων και συνδέεται άμεσα με υψηλότερη ικανοποίηση από τη ζωή, ανεξαρτήτως ηλικίας ή πολιτισμικού υπόβαθρου.
Το συλλογικό φαγητό λειτουργεί και ως κοινωνική εκπαίδευση: τα παιδιά μαθαίνουν πώς να παίρνουν από το κεντρικό πιάτο χωρίς να παραβιάζουν τον χώρο των άλλων, δείχνοντας σεβασμό τόσο στους ανθρώπους όσο και στο ίδιο το φαγητό.
Οι «γενναιόδωροι» Ελληνες
Και η Ελλάδα; Μια χώρα που φημίζεται για τη φιλοξενία και τη γενναιοδωρία των κατοίκων της; Οι δείκτες της έρευνας καταρρίπτουν αυτά τα στερεότυπα, καταδεικνύοντας και ένα παράδοξο: Παρότι η εμπιστοσύνη των Ελλήνων στους θεσμούς είναι πολύ χαμηλή, εξίσου χαμηλά κινούνται και τα επίπεδα προσφοράς τους: Στο σύνολο των 140 χωρών βρισκόμαστε στην 132η θέση από πλευράς γενναιοδωρίας (προσφοράς σε κάποια φιλανθρωπία), στην 82η θέση στον εθελοντισμό και στην 83η θέση στον τομέα βοήθειας σε κάποιον άγνωστο.
Ταυτόχρονα, η πεποίθησή μας ότι η διαφθορά είναι παντού και πολύ ριζωμένη τόσο στο κράτος όσο και στις ιδιωτικές συναλλαγές μας, είναι βαθιά. Στον σχετικό δείκτη βρισκόμαστε στη θέση 113, ενώ ακόμη χαμηλότερα, στη θέση 136, είμαστε σε σχέση με το πόσο ελεύθεροι αισθανόμαστε να διαχειριστούμε τη ζωή μας όπως επιθυμούμε.
Συνολικά, η Ελλάδα είναι στην 81η θέση του δείκτη Παγκόσμιας Ευτυχίας. Οι μοναδικές ευρωπαϊκές χώρες κάτω από εμάς είναι η Βουλγαρία και η Αλβανία.
Τι σημαίνει, άραγε, ευτυχία για τους Ελληνες;
Το 2011 φτάσαμε στην υψηλότερη θέση, την 42η. Και το 2014, μέσα σε μόλις τρία χρόνια, στη χαμηλότερη, πέφτοντας 60 θέσεις, στην 102η. Η κατάσταση βελτιώθηκε το 2015, πήρε πάλι την κατηφόρα το 2018 και άρχισε να ανεβαίνει από το 2019. Κορυφώθηκε, στη θέση 58, το 2021 και σήμερα είμαστε στη θέση 81. Με λίγα λόγια, την τελευταία δεκαετία η άνοδος σημειώνεται κάθε φορά που αλλάζει κυβέρνηση και κατά τη διάρκειά της έρχεται, σταδιακά, η πτώση.
Παρατηρώντας τους δείκτες, βλέπει κανείς ότι στις πτωτικές περιόδους, δεν μειώνονται τόσο τα θετικά συναισθήματα –τα πράγματα δηλαδή που μας κάνουν χαρούμενους– αλλά περισσότερο αυξάνονται τα αρνητικά. Κι αυτό έχει να κάνει τόσο με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα, όσο –κυρίως– με τις προσδοκίες μας.
Αυτό μπορεί να είναι ένα χρήσιμο συμπέρασμα για όσους διαχειρίζονται τις τύχες μας.