Στις μέρες μας, το κίνημα Black Lives Matter στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει βάλει στο στόχαστρό του ακόμη και αγάλματα εμπόρων σκλάβων, μάλιστα ούτε το Βρετανικό Μουσείο έμεινε ανεπηρέαστο, αφού προχώρησε στην απομάκρυνση προτομής του ιδρυτή του. Ταυτόχρονα, μια άλλη ακτιβίστρια ρίχνει τον φακό της στον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες αποτυπώνονται σε αστικά γλυπτά. «Απλώς κοιτάξτε τι μάθατε να αποδέχεστε ως φυσιολογικό…», γράφει το πλακάτ της, το οποίο εστιάζει σε έναν καθισμένο άνδρα που πλένει τα πόδια του περιτριγυρισμένος από ένα σύμπλεγμα ημίγυμνων γυναικών, σε ένα έργο τοποθετημένο έξω από το πολυκατάστημα Trafford Center στο Μάντσεστερ.
Ενα άλλο πλακάτ στην Αϊόβα των ΗΠΑ, τοποθετημένο δίπλα στο χάλκινο άγαλμα μιας γυμνόστηθης γυναίκας που κρατάει τα στήθη της, γράφει: «Η Αϊόβα ως μητρική φιγούρα που προσφέρει τροφή στα παιδιά της; Ναι».
Το πλακάτ κρατάει η ArtActivistBarbie, μια πλαστική κούκλα που τοποθετείται μπροστά από έργα τέχνης και μνημεία, και είναι το παιχνιδιάρικο alter ego της Σάρα Γουίλιαμσον, λέκτορα στο Πανεπιστήμιο του Χάντερσφιλντ, στην Αγγλία. Το project της Γουίλιαμσον έχει στόχο να μπολιάσει τους φοιτητές με τις φεμινιστικές ιδέες της και κυρίως να τους στρέψει την προσοχή στο πώς απεικονίζονται οι γυναίκες στην τέχνη. «Με αυτόν τον τρόπο, μπορώ να οδηγήσω τους ανθρώπους μαλακά σε τέτοιου είδους συζητήσεις», λέει η Γουίλιαμσον στο BBC Culture. «Είναι μια μορφή φεμινιστικής εγγαστριμυθίας, η φωνή μου ακούγεται από την AAB [ArtActivistBarbie] που είναι το αντίστοιχο της κούκλας του εγγαστρίμυθου», λέει.
Σε μια ανάρτηση στο Twitter, η ArtActivistBarbie παρωδεί την «Κίρκη» του Ράιτ Μπάρκερ (1889) που απεικονίζει μια γυναίκα γυμνή από τη μέση και πάνω ανάμεσα σε λιοντάρια: «“Θα ήθελα μια σαγηνευτική νεαρή ομορφιά, ημίγυμνη, περιορισμένη και με κάποιο μεγάλο παιχνίδι”, είπε ο αφέντης», γράφει στο post, «“Τι θα λέγατε για την Κίρκη με πέντε έξι τίγρεις;” είπε ο καλλιτέχνης, “Ο καθένας θα θαυμάσει το ακαδημαϊκό σας ενδιαφέρον για την ελληνική μυθολογία”». Και με τη γλώσσα της σταθερά στο μάγουλό της, η ArtActivistBarbie ρωτάει αν αυτή είναι η απεικόνιση μιας κλασικής σκηνής ή ενός καλυμμένου με πέπλα βικτωριανού πορνό…
Η καθηγήτρια κλασικών σπουδών Μέρι Μπίαρντ έκανε μια παρόμοια ερώτηση στην τηλεοπτική της σειρά «Shock of the Nude», που προβλήθηκε νωρίτερα φέτος στο Ηνωμένο Βασίλειο και η οποία διερευνά τους τρόπους με τους οποίους άνδρες καλλιτέχνες προσπάθησαν να αιτιολογήσουν την ύπαρξη γυμνών γυναικών στους πίνακές τους.
Αυτό, λοιπόν, που βλέπουμε είναι τέχνη ή πορνογραφία; «Είναι μια περίπλοκη ερώτηση και όποιος πιστεύει ότι ξέρει την απάντηση θα πρέπει να το σκεφτεί περισσότερο», απαντάει στο BBC Culture η αγγλίδα καθηγήτρια, «Η θέση μου είναι ότι τα όρια μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας είναι πάντα αναξιόπιστα και το θέμα του παρελθόντος πρέπει να το δούμε τόσο με τους δικούς του όρους όσο και με τους δικούς μας. Πρέπει να μάθουμε να κοιτάμε το παρελθόν και τα λάθη του στα μάτια».
Ενα αμφιλεγόμενο ζήτημα
Εδω και περισσότερα από 100 χρόνια, οι φεμινίστριες εφιστούν την προσοχή στον σεξισμό που υπάρχει στον κόσμο της τέχνης. Το 1914, η σουφραζέτα Μέρι Ρίτσαρντσον επιτέθηκε στην «Αφροδίτη του καθρέφτη» του Βελάθκεθ με ένα τσεκούρι. Ο πίνακας απεικονίζει την Αφροδίτη ενώ κοιτάζεται στον καθρέφτη, με γυρισμένη την πλάτη της στον θεατή και τα οπίσθιά της στο κέντρο του καμβά. Η Ρίτσαρντσον ισχυρίστηκε ότι η διαμαρτυρία της οφειλόταν εν μέρει στον τρόπο που οι άνδρες κοίταζαν τον πίνακα, ο οποίος εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου.
«Οι γυναίκες πρέπει να είναι γυμνές για να μπουν στο Met;» έγραφε μια αφίσα των Guerrilla Girls τη δεκαετία του 1980. Πράγματι εκείνη την εποχή λιγότερο από το 4% των καλλιτεχνών στο τμήμα μοντέρνας τέχνης του μουσείου ήταν γυναίκες, ενώ το 76% των γυμνών σε έργα τέχνης ήταν γυναίκες, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά το 2005 ήταν ακόμα χειρότερα: 3% και 83% . Με έξυπνα και αιχμηρά μηνύματα σε αφίσες μεγάλων διαστάσεων, οι ακτιβίστριες προσπάθησαν να κατονομάσουν και να ντροπιάσουν τον κόσμο της τέχνης για την περιφρόνησή του προς τις γυναίκες και άλλες μειονότητες στην τέχνη.
Το 2018, η Σόνια Μπόις –η πρώτη μαύρη εικαστικός που θα εκπροσωπήσει τη Μεγάλη Βρετανία στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2021– υιοθέτησε μια διαφορετική προσέγγιση. Στο πλαίσιο μιας περφόρμανς στην Πινακοθήκη του Μάντσεστερ, απομάκρυνε τον πίνακα «Ο Υλας και οι Νύμφες» (1896) του Τζον Ουίλιαμ Γουότερχαουζ, που δείχνει τις γυμνές έφηβες νύμφες να αποπλανούν τον Αργοναύτη. Ο χώρος στον τοίχο, όπου ήταν κρεμασμένος ο πίνακας, έμεινε άδειος για μια εβδομάδα. «Ο στόχος μου ήταν να προσελκύσω την προσοχή και να ρωτήσω πώς παίρνουν αποφάσεις τα μουσεία σχετικά με το τι βλέπουν οι επισκέπτες, σε ποιο πλαίσιο και με ποια περιγραφή», δήλωσε η Μπόις μετά την περφόρμανς που προκάλεσε έξαλλες αντιδράσεις και κατηγορίες για λογοκρισία, πολιτική ορθότητα και φεμινιστικό εξτρεμισμό. «Το κατέβασμα του πίνακα έγινε για να ξεκινήσει μια συζήτηση, όχι να προκληθεί καταιγίδα στα ΜΜΕ», δήλωσε η εικαστικός. Εγιναν, όμως, και τα δύο. Γιατί το θέμα της τέχνης και της πορνογραφίας είναι αμφιλεγόμενο.
«Τα όρια ήταν ανέκαθεν θολά», υποστηρίζει ο Χανς Μάις, λέκτορας στην Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, ο οποίος έχει γράψει εκτενώς για το θέμα. «Υποτίθεται γενικά ότι η πορνογραφία έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: είναι ξεκάθαρη σεξουαλικά και έχει στόχο να ξυπνήσει σεξουαλικά τον θεατή. Σε όλη την ιστορία, όμως, και σε όλους τους πολιτισμούς, μπορεί να βρει κανείς υπέροχα έργα τέχνης που έχουν ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά. Σκεφτείτε τα ψηφιδωτά της Πομπηίας, τα γλυπτά που επεξηγούν το Κάμα Σούτρα ή κάποια σχέδια του Γκούσταβ Κλιμτ με απροκάλυπτο το ερωτικό στοιχείο. Αν θέλετε, συγκρίνετε τη “Γυμνή Μάγια” του Γκόγια με το κεντρικό σαλόνι του Playboy και πείτε μου ότι η γραμμή δεν είναι θολή», λέει.
Στο παρελθόν, η λογοκρισία ήταν αποτέλεσμα συντηρητικών και θρησκευτικών αξιών και φόβων για ηθική διαφθορά. Αντιθέτως, οι φεμινίστριες διεκδικούν ίσα δικαιώματα για τις γυναίκες και θεωρούν ότι η διάδοση εικόνων που αντιμετωπίζουν τη γυναίκα σαν «αντικείμενο» ηδονής είναι βαθιά σεξιστική και επιζήμια για τον αγώνα τους. Τη στιγμή της παρέμβασης της Μπόις στο Μάντσεστερ, ξεκινούσε το τέταρτο κύμα φεμινισμού εν μέσω του κινήματος #MeToo και των κατηγοριών εναντίον των Χάρβεϊ Γουάινσταϊν, Τζέφρι Επσταϊν και άλλων. Ταυτόχρονα υπήρξε και ένα κύμα ανησυχίας για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η τέχνη που δημιουργήθηκε σε συνθήκες ηθικής διαφορετικές από τις δικές μας.
Δεν είναι δύσκολο να βρεθούν παραδείγματα. Ο Μπενβενούτο Τσελίνι επέμενε να χρησιμοποιεί ως μοντέλα νεαρές παρθένες και μόλις τέλειωνε το έργο του τις διακόρευε. Ο Ερικ Τζιλ χρησιμοποιούσε ως μοντέλα τις κόρες του και τις κακοποιούσε σεξουαλικά, ενώ ήταν γνωστές και οι αιμομικτικές σχέσεις του με τις αδελφές του. «Ίσως πρέπει να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στις έννοιες της εκτίμησης και της δημιουργίας», λέει ο Μάις στο BBC Culture, «Αν γνωρίζουμε ότι ένας καλλιτέχνης κακοποιούσε τις γυναίκες και η κακοποιητική συμπεριφορά του προβάλλεται στο έργο του, τότε αυτό επηρεάζει το status του έργου. Το ίδια το έργο θα σας φανεί άθλιο και ηθικά προβληματικό, μόλις το συνειδητοποιήσετε».
Στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ του Netflix για τον Τζέφρι Επσταϊν, ένας από τους αστυνομικούς που τον συλλαμβάνουν σχολιάζει τον τεράστιο αριθμό των γυμνών που βρέθηκαν στην έπαυλή του. Σε μια γκαλερί, όμως, παρόμοια γυμνά μπορεί να είναι αντικείμενα θαυμασμού.
Τα ζωντανά μοντέλα, εξάλλου, που ποζάρουν γυμνά σε ζωγράφους, γλύπτες και άλλους εικαστικούς καλλιτέχνες και είναι μέρος τις βασικής εκπαίδευσης στις σχολές Καλών Τεχνών, στη συντριπτική πλειονότητά τους είναι γυναίκες. Ωστόσο, στον «ιερό χώρο» των ατελιέ, αυτές οι γυναίκες δεν κάνουν στριπτίζ, απλώς «βγάζουν τα ρούχα τους». Την περίοδο του lockdown, όμως, κάποια μοντέλα δεν έκρυψαν την ανησυχία τους μήπως τους ζητηθεί να ποζάρουν online και τον φόβο τους ότι θα μπορούσαν να κυκλοφορήσουν γυμνές φωτογραφίες τους στο διαδίκτυο.
Οι ανησυχίες τους δείχνουν πόσο λεπτή είναι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας και πόσο ζόρικη είναι η διαπραγμάτευση. Ο ισχυρισμός της Μέρι Μπίαρντ σε συνέντευξή της ότι το γυμνό στην Τέχνη διατρέχει πάντα τον κίνδυνο να είναι «μαλακό πορνό για την ελίτ» προκάλεσε υβριστικά μηνύματα στα σχόλια του άρθρου και στο Twitter. Όπως και η Μπόις, εξάλλου, η Μπίαρντ ανακάλυψε ότι η προσπάθεια να ανοίξει μια συζήτηση για το θέμα προκαλεί εχθρότητα, όχι ενδιαφέρον.
Αυτός είναι, λοιπόν, ο λόγος για τον οποίο η ArtActivistBarbie, η πλαστική κούκλα που δαιμονοποιήθηκε από τις φεμινίστριες ως έμφυλο στερεότυπο φύλου, αποδείχτηκε πραγματικά εξαιρετικό εύρημα: «Το θέμα είναι η συζήτηση και να αρχίσει κανείς να βλέπει τα πράγματα διαφορετικά», λέει η Σάρα Γουίλιαμσον. «Η AAB προσφέρει έναν διασκεδαστικό και παιχνιδιάρικο τρόπο για να το κάνεις και να προσπαθήσεις να δημιουργήσεις έναν κόσμο όπου υπάρχει περισσότερη ισότητα για τις γυναίκες, οι οποίες δεν είναι απλώς το αντικείμενο του ανδρικού βλέμματος».