Το Σάββατο 14 Ιουνίου, καθώς άρματα μάχης παρήλαυναν στην Ουάσινγκτον με αφορμή την 250ή επέτειο της δημιουργίας του στρατού των ΗΠΑ –αλλά και την και 79η επέτειο γέννησης του Ντόναλντ Τραμπ–, στην Ευρώπη είχε ήδη εορταστεί μια διαφορετική επέτειος, όχι με τανκς αλλά με ένα επιβατηγό πλοίο αγκυροβολημένο κοντά στις όχθες ενός ποταμού. Στην παρατήρηση αυτή δεν προβαίνει ένας ευρωπαίος, αλλά ένας αμερικανός δημοσιογράφος, ο Αϊζακ Στάνλεϊ-Μπέκερ του Atlantic.
Ενημερώνει τους αναγνώστες του πως αξιωματούχοι από όλη την Ευρώπη έδωσαν το παρών στο Σένγκεν, ένα παραποτάμιο χωριό του Λουξεμβούργου, για να γιορτάσουν την υπογραφή, πριν από δεκαετίες, μιας διακρατικής συμφωνίας για την κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα μεταξύ των χωρών τους.
Η συμφωνία, που υπογράφηκε την 14η Ιουνίου του 1985, μετέτρεψε το έως τότε άσημο χωριό σε ορόσημο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. «Σήμερα το Σένγκεν είναι συνώνυμο του πειράματος που προέκυψε στο πλαίσιο της συμφωνίας για μια περιοχή μετακινήσεων χωρίς σύνορα, η οποία έχει επεκταθεί, περιλαμβάνοντας 29 κράτη και περισσότερα από 450 εκατομμύρια πολίτες», συνοψίζει ο αρθρογράφος του αμερικανικού μέσου.
Σημείο αναφοράς των εκδηλώσεων που έλαβαν χώρα στο Σένγκεν το περασμένο Σάββατο ήταν το MS Princesse Marie-Astrid, το ανακαινισμένο κρουαζιερόπλοιο πάνω στο οποίο διπλωμάτες από τα πέντε πρώτα κράτη που υπέγραψαν (Γαλλία, Δυτική Γερμανία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο και Ολλανδία) πλέοντας στον ποταμό Μοζέλα, αποφάσισαν να καταργήσουν τους συνοριακούς ελέγχους.
Εκπλήρωση ενός φιλελεύθερου οράματος
Ο στόχος τους ήταν καταρχάς πρακτικός: η Συμφωνία Σένγκεν αποσκοπούσε στο να διευκολύνει τη ζωή των ανθρώπων, στέλνοντας σε εργαζόμενους και σε ταξιδιώτες το μήνυμα ότι πλέον θα μπορούσαν «να περνούν, να περνούν, να περνούν» τα σύνορα, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ένας από τους υπογράφοντες της συνθήκης στον αμερικανό δημοσιογράφο κατά την έρευνά του για τη συγγραφή ενός βιβλίου για τη Σένγκεν.
Αλλά η συμφωνία απέκτησε μεγαλύτερο συμβολικό νόημα, καθώς «ενσάρκωσε τις αξίες του φιλελεύθερου διεθνισμού που είχαν πέραση κατά τη διάρκεια του αποκαλούμενου Τέλους της Ιστορίας, εκπληρώνοντας την υπόσχεση μιας κοινότητας κρατών όπου οι άνθρωποι, τα αγαθά, το κεφάλαιο και οι πληροφορίες θα κυκλοφορούσαν ελεύθερα», γράφει ο Αϊζακ Στάνλεϊ-Μπέκερ.
«Εάν το άρμα μάχης Abrams είναι το βασικό σύμβολο της αμερικανικής στρατιωτικής ισχύος, τότε το επιβατηγό πλοίο στο Σένγκεν εκφράζει ένα πολύ διαφορετικό όραμα για τη διεθνή τάξη, ένα όραμα που βασίζεται στην κινητικότητα, στη διασύνδεση και στις διασυνοριακές ανταλλαγές, στο δικαίωμα “να ταξιδεύεις, να μεταναστεύεις, να κυκλοφορείς, να υποδέχεσαι και να γίνεσαι αποδεκτός”, όπως το έθεσε ένας σενεγαλέζος μετανάστης στο Παρίσι στα χρόνια μετά τη θέσπιση της ζώνης Σένγκεν», προσθέτει.
Τόσο το αμερικανικό όσο και το ευρωπαϊκό όραμα αποτελούν κληρονομιές της ήττας του φασισμού και του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, καθώς το πρώτο το πρεσβεύουν οι ισχυρές Ηνωμένες Πολιτείες που νίκησαν τους «εχθρούς της ελευθερίας», ενώ το δεύτερο μια ειρηνική Ευρώπη, όπου οι άλλοτε εχθροί συνεργάστηκαν για την εξάλειψη των συνόρων που κάποτε ήταν γραμμές μάχης.
Για ένα διάστημα αυτά τα οράματα συνυπήρχαν, πλέον όμως έχουν αρχίσει να απομακρύνονται το ένα από το άλλο, όπως καταδεικνύεται από τη στάση του Τραμπ και της κυβέρνησής του απέναντι στα κράτη της Γηραιάς Ηπείρου, με τον δημοσιογράφο του Atlantic να αναφέρει ενδεικτικά πως ο υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, Πιτ Χέγκσεθ, σε ιδιωτική συνομιλία του στην εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων Signal, αποκάλεσε την Ευρώπη «αξιοθρήνητη».
Το ότι τα δύο οράματα απομακρύνονται ολοένα περισσότερο το ένα από το άλλο επιβεβαιώνεται, φυσικά, και από τον πόλεμο που κήρυξε ο Λευκός Οίκος στη μετανάστευση, καθώς επίσης από τον τρόπο που αντέδρασε –κατεβάζοντας ακόμη και πεζοναύτες στους δρόμους– στις διαμαρτυρίες εναντίον αυτού του πολέμου.
«Το όραμα της ελεύθερης κυκλοφορίας, πάνω στο οποία εδράζεται η Σένγκεν, δεν είναι ένα όραμα που συμμερίζεται ο Στίβεν Μίλερ», σχολιάζει ο Αϊζακ Στάνλεϊ-Μπέκερ αναφερόμενος στον αναπληρωτή προσωπάρχη του Λευκού Οίκου και σύμβουλο του Τραμπ, ο οποίος οραματίζεται σύντομα κάποια στιγμή να συλλαμβάνονται, με σκοπό να απελαθούν, έως και 3.000 άνθρωποι την ημέρα.
Ενα δημιούργημα ιδανικό για δύσκολους καιρούς
Ο αμερικανός δημοσιογράφος σημειώνει πως η Σένγκεν είναι ένα ιδιότυπο δημιούργημα, ιδανικό για τους δύσκολους καιρούς μας. Γράφει πως όταν υπογραφόταν η συμφωνία, το όραμα σίγουρα δεν ήταν οι ανεξέλεγκτες μετακινήσεις. Αντιθέτως, ο στόχος ήταν ο συνδυασμός της ελεύθερης κυκλοφορίας των ευρωπαίων πολιτών με τον αποκλεισμό «ανεπιθύμητων» αλλοδαπών, οι οποίοι κατατάσσονταν σε ειδικές λίστες με βάση το πόσο επικίνδυνοι κρίνονταν για τα κράτη της Ευρώπης και τους πολίτες τους.
Μέσω της συμφωνίας ανατέθηκαν στα συμμετέχοντα κράτη νέες ευθύνες για την αστυνόμευση των συνόρων της Ζώνης Σένγκεν. Συγχρόνως, όμως, η συμφωνία παρείχε στις κυβερνήσεις την εξουσία να επαναφέρουν τους εσωτερικούς ελέγχους σε περίπτωση σοβαρής απειλής για τη δημόσια τάξη ή την εθνική ασφάλεια.
Διάφορα κράτη το έκαναν αυτό αρκετές φορές την τελευταία δεκαετία, από τότε που η Ευρώπη συγκλονίστηκε από την άφιξη περίπου 1,3 εκατομμυρίων αιτούντων άσυλο το 2015. Στη συνέχεια, μια σειρά από θανατηφόρες τρομοκρατικές επιθέσεις έκαναν σχεδόν αναγκαστική την αυστηροποίηση των ελέγχων, με το ζήτημα να παραμένει διαρκώς επίκαιρο λόγω των απανωτών κρίσεων (πανδημία του κορονοϊού, πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία, έκρηξη βίας στη Μέση Ανατολή) τα τελευταία πέντε έτη.
Πρόσφατα, η Γερμανία δεσμεύθηκε να διατηρήσει τους ελέγχους σε όλα τα χερσαία συνοριακά περάσματά της, επικαλούμενη «υψηλά επίπεδα παράτυπης μετανάστευσης και παράνομης διακίνησης μεταναστών», καθώς και το υπερφορτωμένο σύστημα χορήγησης ασύλου της χώρας και την «παγκόσμια κατάσταση ασφάλειας». Και η Ολλανδία έκλεισε εν μέρει τα σύνορά της λόγω της «πίεσης στις δημόσιες υπηρεσίες» από την εισροή μεταναστών και αιτούντων άσυλο. Την ίδια ώρα, πολλές σκανδιναβικές χώρες επισημαίνουν τον κίνδυνο σαμποτάζ από τη Ρωσία για να δικαιολογήσουν την επαναφορά των ελέγχων στα σύνορα.
Ωστόσο, τέσσερις δεκαετίες μετά την υπογραφή της, η Συμφωνία Σένγκεν είναι πλέον τόσο στενά συνυφασμένη με τον πυρήνα της ζωής στην Ευρώπη, που τα κράτη δεν διαθέτουν τους πόρους ή τις υλικοτεχνικές δυνατότητες που είναι απαραίτητες για να σφραγίσουν τα σύνορά τους. Είναι αλήθεια ότι πραγματοποιούνται συνοριακοί έλεγχοι, τουλάχιστον σε ορισμένα μέρη, αλλά οι όποιες πρωτοβουλίες για επαναφορά των ελέγχων σε μεγάλη κλίμακα ήταν κατά βάση συμβολικές. Και παρά την αντίθεση μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης στη μαζική μετανάστευση, η οποία έχει ενισχύσει ακροδεξιές δυνάμεις σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων και αγαθών παραμένει μια από τις πιο δημοφιλείς πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
«Ισως αυτό αντανακλά τη σύλληψη της Συμφωνίας Σένγκεν ως καινοτομίας που σχεδιάστηκε για να βελτιώσει την καθημερινή ζωή – όχι ως επίδειξη δύναμης ή επαναστατικού μετασχηματισμού. Ενδέχεται επίσης να αποκαλύπτει ότι ένα μεγάλο μέρος της Δυτικής κοινωνίας εξακολουθεί να είναι προσηλωμένο στις αξίες της ειρήνης και του πλουραλισμού», γράφει ο Αϊζακ Στάνλεϊ-Μπέκερ.
Αμφότερες αυτές οι αξίες εξακολουθούν να καθορίζουν το όραμα του Ρόμπερτ Γκέμπελς για την Ευρώπη, ο οποίος, ως αντιπρόσωπος του Λουξεμβούργου στις διαπραγματεύσεις πριν από σαράντα χρόνια, είχε συμβάλει στη σύνταξη του προσχεδίου της συμφωνίας και είχε προτείνει το Σένγκεν για την τελετή υπογραφής της.
Μιλώντας στο Atlantic για τις επετείους σε ΗΠΑ και Ευρώπη, ο Γκέμπελς είπε πως η Σένγκεν είναι ένα «ειρηνευτικό έργο» που συνδέει κράτη τα οποία κάποτε εμπλέκονταν σε αιματηρές συγκρούσεις και «προσφέρει ελευθερίες και ευημερία σε 450 εκατομμύρια Ευρωπαίους». Την ίδια ώρα στις ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ «γιόρταζε τον εαυτό του», σχολίασε επικριτικά ο λουξεμβουργιανός πολιτικός.