«Μόνον η γενναιοδωρία μπορεί να εξασφαλίσει την ειρήνη μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστίνιων», υποστηρίζει σε άρθρο του στους Financial Times ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι, την ώρα που ισραηλινοί στρατιώτες αποκαλύπτουν ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Γάζα είχαν το ελεύθερο να βάλλουν κατά αμάχων.
Ο διάσημος ισραηλινός φιλόσοφος και ιστορικός κρίνει πως δεν υφίσταται «κανένας αντικειμενικός λόγος» για τον οποίο οι Ισραηλινοί και οι Παλαιστίνιοι πρέπει να πολεμούν μεταξύ τους. Αν και αμφότεροι οι λαοί διεκδικούν τα ίδια εδάφη, μεταξύ του Ιορδάνη ποταμού και της Μεσογείου Θάλασσας, «αυτή η γη είναι στην πραγματικότητα αρκετά μεγάλη και πλούσια, ώστε να επιτρέπει σε όλους τους σημερινούς κατοίκους της να ζουν εκεί με ασφάλεια, ευημερία και αξιοπρέπεια», γράφει.
«Εάν αποφύγουμε όλες τις ηθικές κρίσεις και τους ιδεολογικούς ισχυρισμούς και απλώς μετρήσουμε σε πόσα τετραγωνικά χιλιόμετρα εδάφους εκτείνεται η περιοχή, πόσα κιλοβάτ ηλεκτρικής ενέργειας μπορεί να παράγει, πόσα κιλά σιταριού μπορεί να εισάγει και πόσα μόρια νερού μπορεί να αντλεί ή να αφαλατώνει, θα ανακαλύψουμε ότι η γη θα μπορούσε να υποστηρίζει άνετα όλους τους Ισραηλινούς και όλους τους Παλαιστίνιους».
Οπως γράφει ο Χαράρι στους Financial Times, αυτό που τροφοδοτεί την ισραηλινοπαλαιστινιακή σύγκρουση δεν είναι η αντικειμενική έλλειψη εδαφών ή πόρων, αλλά μια σειρά από ψευδείς ηθικές βεβαιότητες που παράγονται από υπεραπλουστευμένες ιστορικές αφηγήσεις. Κατά βάθος, πάρα πολλοί Ισραηλινοί, όπως και πάρα πολλοί Παλαιστίνιοι είναι πεπεισμένοι ότι έχουν απόλυτο δίκιο ενώ η άλλη πλευρά απόλυτο άδικο, το οποίο συνεπάγεται πως η άλλη πλευρά δεν έχει δικαίωμα ύπαρξης.
Ακόμα και εάν αναγκάζονται από τις περιστάσεις να υπογράψουν την τάδε ή τη δείνα συμφωνία, και οι δύο πλευρές τείνουν να τις βλέπουν ως προσωρινό μέτρο, ευελπιστώντας ότι, μακροπρόθεσμα, θα επικρατήσει η απόλυτη δικαιοσύνη και θα καταστούν κάτοχοι όλων των εδαφών που θεωρούν πως τους ανήκουν.
Επιπλέον και οι Ισραηλινοί και οι Παλαιστίνιοι γνωρίζουν την ηθική βεβαιότητα που χαρακτηρίζει τις πεποιθήσεις της άλλης πλευράς, και, ευλόγως, τρομοκρατούνται. Σε αυτό το πλαίσιο «ο κύκλος της βίας και των δεινών μπορεί να σπάσει μόνο όταν οι άνθρωποι εγκαταλείψουν τις ηθικές τους βεβαιότητες και υποστηρίξουν πρακτικές και γενναιόδωρες λύσεις», θεωρεί ο ισραηλινός στοχαστής.
Από πού, όμως, προέρχονται αυτές οι ψευδείς και καταστροφικές ηθικές βεβαιότητες; Για να απαντήσει, ο Χαράρι στρέφεται στην πραγματική Ιστορία των εδαφών μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου αλλά και στα διαστρεβλωμένα ιστορικά αφηγήματα που οι Ισραηλινοί όσο και οι Παλαιστίνιοι αλλά και άλλοι, πολλοί άλλοι λαοί σε όλο τον κόσμο καλλιεργούν εδώ και πολύ καιρό.
Τα δύο αφηγήματα
Οσον αφορά τους Παλαιστίνιους, η ηθική τους βεβαιότητα εδράζεται στο εξής αφήγημα: οι Παλαιστίνιοι είναι οι αρχικοί ιθαγενείς της περιοχής μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου. Τα εν λόγω εδάφη τους ανήκαν ανέκαθεν, έως ότου ήρθαν οι εβραίοι και τους τα πήραν.
Σύμφωνα με το παλαιστινιακό αφήγημα, αυτοί οι εβραίοι στην πραγματικότητα είναι ευρωπαίοι αποικιοκράτες. Πήγαν στη Μέση Ανατολή στα τέλη του 19ου αιώνα στο πλαίσιο του ευρύτερου ευρωπαϊκού αποικιοκρατικού σχεδίου. Οπως ακριβώς οι χριστιανοί Ευρωπαίοι κατέκτησαν και εποίκησαν τη Νότια Αφρική, έτσι και οι εβραίοι Ευρωπαίοι κατέκτησαν και εποίκησαν την Παλαιστίνη. Η πολιτική αδυναμία μπορεί να αναγκάζει τους Παλαιστίνιους να συμβιβάζονται με τους εβραίους αποίκους-αποικιοκράτες για κάποιο διάστημα, αλλά βαθιά μέσα τους οι Παλαιστίνιοι πιστεύουν ότι οι εβραίοι δεν έχουν καμία σχέση με τα συγκεκριμένα εδάφη και, ως εκ τούτου, κανένα δικαίωμα να ζουν εκεί.
Το ισραηλινό αφήγημα θεωρεί ότι οι εβραίοι αυτοί είναι στην πραγματικότητα ο αρχικός ιθαγενής λαός των εδαφών μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου. Εκδιώχθηκαν από αυτήν την περιοχή από τους Ρωμαίους. Ενώ ζούσαν στην εξορία, οι εβραίοι δεν σταμάτησαν ποτέ να επιθυμούν να επιστρέψουν στη γη των προγόνων τους, εμποδίζονταν, όμως, από εχθρικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Τελικά, στα τέλη του 19ου αιώνα, το σιωνιστικό κίνημα κινητοποίησε τους εβραίους για να ξεπεράσουν τεράστια εμπόδια, να επιστρέψουν στην περιοχή και να ανακτήσουν την αρχαία κληρονομιά τους.
Επιπλέον πολλοί Ισραηλινοί πιστεύουν ότι απλά δεν υπάρχει κάτι που να ορίζεται ως παλαιστινιακός λαός. Υποτίθεται ότι, όταν στα τέλη του 19ου αιώνα οι σιωνιστές εβραίοι άρχισαν να επιστρέφουν στα πάτρια εδάφη, ήταν σε μεγάλο βαθμό ακατοίκητα. Πιστεύουν επίσης πως τότε στην περιοχή ζούσαν κάποιες νομαδικές φυλές και υπήρχαν ορισμένα φτωχά χωριά, αλλά ο πληθυσμός ήταν πολύ μικρός και οι άνθρωποι δεν αποτελούσαν κάποιο διακριτό παλαιστινιακό έθνος.
Ο Χαράρι σημειώνει, φυσικά, πως και τα δύο αυτά τα αφηγήματα έρχονται σε αντίθεση με πολλά ιστορικά γεγονότα, ωστόσο πιστεύει πως μπορούν ακόμη και να συμφιλιωθούν.
Τα λάθη στο ισραηλινό αφήγημα
Ο ισχυρισμός ότι οι εβραίοι είναι οι αρχικοί ιθαγενείς της περιοχής μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου είναι σαφώς ψευδής, διότι αυτή η γη δεν έχει κάποιον διακριτό «αρχικό ιθαγενή λαό». Οπως οι περισσότερες περιοχές στον πλανήτη, έτσι και αυτή κατοικήθηκε και επανακατοικήθηκε από πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους, χιλιάδες χρόνια πριν ζήσει εκεί ο πρώτος εβραίος (ή Παλαιστίνιος).
Είναι αλήθεια ότι υπήρξαν μερικοί αιώνες στην πρώτη χιλιετία π.Χ, κατά τους οποίους οι εβραίοι αποτελούσαν πλειονότητα στα εν λόγω εδάφη. Ωστόσο ακόμη και τότε δεν ήταν οι μόνοι κάτοικοί, ενώ είχαν ήδη υπάρξει εκεί οι Χαναναίοι και οι Νατούφιοι και δεν υπάρχει κανένας πειστικός λόγος να θεωρείται η πρώτη χιλιετία π.Χ. ως η αφετηρία της Ιστορίας της γης μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου.
Ούτε είναι αλήθεια ότι οι εβραίοι εκδιώχθηκαν από τα εδάφη τους από τους Ρωμαίους ή από οποιαδήποτε άλλη μεταγενέστερη αυτοκρατορία. Οπως συνοψίζει ο ισραηλινός ιστορικός, μετά από τη Μεγάλη Εβραϊκή Εξέγερση (66-70 μ.Χ.) και την Εξέγερση του Μπαρ Κόχμπα (132-136 μ.Χ.), πολλοί εβραίοι υποδουλώθηκαν από τους Ρωμαίους ενώ απαγορεύτηκε στους εβραίους να ζουν σε συγκεκριμένες περιοχές στην Ιουδαία, κυρίως στην πόλη της Ιερουσαλήμ.
Ομως κανένας ρωμαίος αυτοκράτορας δεν εξέδωσε ποτέ διάταγμα που απαγόρευε στους εβραίους να ζουν μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ορισμένοι εβραίοι, όπως οι συγγραφείς του Μισνά και του Ταλμούδ της Ιερουσαλήμ, συνέχισαν να ζουν εκεί καθ’ όλη τη ρωμαϊκή περίοδο. Οι περισσότεροι εβραίοι, ωστόσο, κατέληξαν να ζουν αλλού, επειδή μετανάστευσαν οικειοθελώς, αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και οικονομικές ευκαιρίες. Ηδη πριν από τη Μεγάλη Εβραϊκή Εξέγερση περίπου το 50% των Εβραίων ζούσε εκτός της συγκεκριμένης περιοχής, σε μέρη όπως η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία.
Αφού οι περισσότεροι εβραίοι έφυγαν από εκεί, κανείς δεν τους εμπόδιζε να επιστρέψουν. Οι Ρωμαίοι, οι Αραβες και οι Οθωμανοί που κατείχαν αυτά τα εδάφη κατά το μεγαλύτερο μέρος των δύο προηγούμενων χιλιετιών δεν απαγόρευσαν τη μετανάστευση εβραίων και, στην περίπτωση των Οθωμανών, την αντιμετώπιζαν θετικά κατά καιρούς.
Αλλά πριν από την άνοδο του σύγχρονου σιωνισμού, λίγοι εβραίοι ήθελαν να ζήσουν μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου και, ως εκ τούτου, αποτελούσαν μόνο περίπου το 5% του πληθυσμού. Οι Ισραηλινοί επιμένουν, σήμερα, ότι, ενώ λίγοι εβραίοι μετανάστευσαν εκεί, όλοι οι εβραίοι σε όλο τον κόσμο προσεύχονταν να επιστρέψουν κάποια μέρα. Αλλά, όπως σημειώνει ο Χαράρι στο περιεκτικό κείμενό του στους Financial Times, οι προσευχές δύσκολα αποτελούν ισχυρό δικαίωμα κτήσης: «Εάν ο γείτονάς μου έχει ένα ωραίο σπίτι, και προσεύχομαι κάθε μέρα αυτό το σπίτι να γίνει, τελικά, δικό μου, μετά από πόσες προσευχές μπορώ να πάω και να πάρω τον τίτλο ιδιοκτησίας του σπιτιού του γείτονά μου;», διερωτάται.
Και όταν άρχισαν να φτάνουν στην περιοχή οι πρώτοι σιωνιστές, στα τέλη του 19ου αιώνα, αυτά τα εδάφη κάθε άλλα παρά ακατοίκητα ήταν: υπήρχαν όχι μόνο εκατοντάδες χωριά καθώς και η πόλη της Ιερουσαλήμ, αλλά και αρκετά άλλα σημαντικά αστικά κέντρα όπως η Ακρα, η Γιάφα, η Γάζα, η Ναμπλούς και η Χεβρώνα.
Το κατά πόσο οι τότε κάτοικοι της περιοχής -μουσουλμάνοι, χριστιανοί και εβραίοι- έβλεπαν τους εαυτούς τους ως ξεχωριστό παλαιστινιακό έθνος είναι συζητήσιμο. Αλλά ακόμα και εάν οι σκληροπυρηνικοί Ισραηλινοί έχουν δίκιο και δεν υπήρχε ισχυρή και ξεχωριστή παλαιστινιακή εθνική ταυτότητα τον 19ο αιώνα, αυτό δεν αναιρεί τους ισχυρισμούς για παλαιστινιακή εθνότητα στον 21ο αιώνα. «Ολα τα έθνη δημιουργούνται με το πέρασμα του χρόνου, και δύο αιώνες είναι άφθονος χρόνος για να ενηλικιωθεί ένα έθνος», υπενθυμίζει ο Χαράρι.
Αλλωστε τον 19ο αιώνα ούτε οι εβραίοι είχαν μια ισχυρή, διακριτή εθνική ταυτότητα. Η συντριπτική πλειονότητα των εβραίων στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα απέρριπτε το σιωνιστικό όραμα και οι ανά τον κόσμο εβραίοι δεν είχαν καμία επιθυμία να εγκαταλείψουν τις χώρες διαμονής τους για να ιδρύσουν ένα εβραϊκό έθνος-κράτος. Και οι εβραίοι που επέλεγαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους σε μέρη όπως η Πολωνία, λόγω του αντισημιτισμού και του πολέμου, ήθελαν πολύ περισσότερο να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ, τον Καναδά ή την Αργεντινή παρά στη γη μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου: μεταξύ του 1880 και του 1924 μόνο περίπου το 3,5% των εβραίων μεταναστών πήγε εκεί.
Τα λάθη στο παλαιστινιακό αφήγημα
Αλλά τα κενά στο ισραηλινό αφήγημα περί ηθικής βεβαιότητας δεν σημαίνουν ότι είναι σωστό το αντίστοιχο παλαιστινιακό αφήγημα. Ο παλαιστινιακός ισχυρισμός ότι είναι οι Παλαιστίνιοι ο αρχικός ιθαγενής λαός των εδαφών μεταξύ Ιορδάνη και Μεσογείου είναι εξίσου αβάσιμος με τον αντίστοιχο ισραηλινό ισχυρισμό. Η συγκεκριμένη περιοχή στερείται αρχικών ιθαγενών, «εκτός και εάν θέλουμε να υπερασπιστούμε τα δικαιώματα των Νεάντερταλ που ζούσαν εκεί επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν από την έλευση των πρώτων αποίκων Homo sapiens από την Αφρική», σημειώνει χαρακτηριστικά ο Χαράρι στο άρθρο του στους Financial Times.
Ανά τους αιώνες η περιοχή αυτή κατακτήθηκε και κατοικήθηκε πολλές φορές ενώ ποτέ στη μακρά ιστορία της η γεωγραφική ζώνη μεταξύ Ιορδάνη και Μεσογείου δεν εμπεριείχε ένα ανεξάρτητο κράτος γνωστό ως «Παλαιστίνη». Το όνομα «Παλαιστίνη» είναι φυσικά αρχαίο, καθώς ανάγεται στους βιβλικούς Φιλισταίους και στην απόφαση του ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού να μετονομάσει τη ρωμαϊκή επαρχία της Ιουδαίας σε «Συρία Παλαιστίνη», ως τιμωρία για την Εξέγερση του Μπαρ Κόχμπα. Αλλά η συγκεκριμένη περιοχή ήταν συνήθως είτε ένα συνονθύλευμα πολύ μικρότερων οντοτήτων είτε μια επαρχία μιας πολύ μεγαλύτερης αυτοκρατορίας.
Από την πτώση του Βασιλείου του Ιούδα στη Νεοβαβυλωνιακή Αυτοκρατορία το 586 π.Χ. έως την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948, μόνο δύο φορές τοπικά ανεξάρτητα βασίλεια ήλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα, και αυτά ήταν το Εβραϊκό Βασίλειο των Ασμοναίων (περίπου 140-37 π.Χ.) και το Σταυροφορικό Βασίλειο της Ιερουσαλήμ (1099-1291). Τον 7ο αιώνα μ.Χ., η αραβική αυτοκρατορία κατέκτησε την περιοχή από την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά ο αραβικός ιμπεριαλισμός δεν ήταν πιο αξιόλογος από τον προηγούμενο ρωμαϊκό ιμπεριαλισμό ή τον μετέπειτα βρετανικό ιμπεριαλισμό.
Από αυτή τη σκοπιά όσοι πιστεύουν ότι η βρετανική αυτοκρατορία δεν είχε δικαίωμα να κατακτήσει τη Νότια Αφρική τον 19ο αιώνα και την Παλαιστίνη στις αρχές του 20ού αιώνα θα πρέπει να αναγνωρίσουν ότι ούτε η αραβική αυτοκρατορία είχε δικαίωμα να κατακτήσει τη γη μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου τον 7ο αιώνα.
Πράγματι ήταν η βρετανική αυτοκρατορία και όχι οποιαδήποτε από τις προηγούμενες μουσουλμανικές αυτοκρατορίες που αποφάσισε σε μεγάλο βαθμό ποιοι θα θεωρούνταν Παλαιστίνιοι. Στα τέλη της οθωμανικής περιόδου η περιοχή μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου χωρίστηκε σε διάφορες διοικητικές μονάδες, με την Ακρα και τη Γάζα, για παράδειγμα, να ανήκουν σε διαφορετικές επαρχίες.
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι επαναχάραξαν τον χάρτη της Μέσης Ανατολής και ήταν κυρίως οι Βρετανοί που αποφάσισαν ότι οι πολίτες της Ακρας και της Γάζας θα ανήκαν στην ίδια νέα πολιτική οντότητα – την περιοχή της Παλαιστίνης υπό βρετανική εντολή.
Ο ισχυρισμός ότι οι Ισραηλινοί είναι απόγονοι ευρωπαίων αποικιοκρατών, αγνοεί το γεγονός ότι η γη μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου είχε σημαντικό εβραϊκό πληθυσμό τα τελευταία 3.000 χρόνια και ότι οι εβραϊκοί δεσμοί με τα εδάφη αυτά δεν είναι μια σύγχρονη επινόηση. Οπως αναφέρει ενδεικτικά ο Χαράρι στους FT, «όταν Βρετανοί άποικοι στη Νότια Αφρική έσκαβαν στο έδαφος, δεν έβρισκαν ποτέ αγγλικές επιγραφές 2.000 ετών. Αλλά όταν οι Ισραηλινοί σκάβουν τα θεμέλια για ένα σπίτι ή έναν αυτοκινητόδρομο, περιστασιακά βρίσκουν εβραϊκές επιγραφές 2.000 ετών».
Αυτό, φυσικά, δεν καθιστά τους Εβραίους απόλυτους κύριους της περιοχής, το υπέδαφος της οποίας φιλοξενεί επίσης πολυάριθμες αρχαίες επιγραφές στα αραβικά, τα λατινικά, τα ελληνικά, τα αραμαϊκά και τα χαναανιτικά, μεταξύ άλλων γλωσσών.
Για τους σημερινούς Ισραηλινούς εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα ενοχλητικό να περιγράφονται ως απόγονοι ευρωπαίων αποικιοκρατών, δεδομένου ότι περίπου οι μισοί από τους σημερινούς εβραίους πολίτες του Ισραήλ είναι απόγονοι προσφύγων από τη Μέση Ανατολή που εκδιώχθηκαν από τις προγονικές τους εστίες σε χώρες όπως η Αίγυπτος, το Ιράκ και η Υεμένη μετά από το 1948, στο πλαίσιο αντιποίνων για τις επανειλημμένες αραβικές ήττες από το Ισραήλ.
Μια γενναιόδωρη ειρήνη
Οπως είχαν τα πράγματα στις αρχές της δεκαετίας του 1920, όταν οι Βρετανοί χάραζαν τα σύνορα της νέας επαρχίας της Παλαιστίνης, οι άνθρωποι που ζούσαν στη συγκεκριμένη πολιτική οντότητα είχαν πολύ πιο ισχυρούς δεσμούς με τη γη από όλους τους μετανάστες από το εξωτερικό. Εκείνη την περίοδο μόνον περίπου το 10% του πληθυσμού της βρετανικής Παλαιστίνης ήταν εβραίοι.
Το γεγονός ότι πριν από 2.000 χρόνια ένα εβραϊκό βασίλειο ήλεγχε ένα μεγάλο μέρος της περιοχής δύσκολα δίνει στον εβραϊκό λαό το δικαίωμα να την κατέχει στον 20ό αιώνα. Παρομοίως το γεγονός ότι τον 20ο αιώνα οι Εβραίοι διώκονταν σε πολλές χώρες ήταν μεν ένα σοβαρότατο πρόβλημα, αλλά δεν ήταν ένα πρόβλημα που προκλήθηκε από τους Παλαιστίνιους και δεν ήταν έναν πρόβλημα που οι Παλαιστίνιοι όφειλαν να επιλύσουν.
«Οι ζηλωτές αρέσκονται να μιλάνε για την αιωνιότητα και θεωρούν ότι έχουν όλο τον χρόνο του κόσμου», γράφει ο Χαράρι στους Financial Times. «Αλλά η αιωνιότητα είναι μια ψευδαίσθηση», προσθέτει ο ισραηλινός στοχαστής. «Κι όμως έχει περάσει πάνω από ένας αιώνας από το 1920. Στην ιστορία, ο χρόνος αλλάζει τα πάντα. Οπως έχουν τα πράγματα στη δεκαετία του 2020, τόσο οι Ισραηλινοί όσο και οι Παλαιστίνιοι έχουν ισχυρές αξιώσεις για τον απλό λόγο ότι και οι δύο ζουν σε αυτήν την περιοχή και κανένας από τους δύο λαούς δεν έχει πού αλλού να πάει».
Τα εδάφη μεταξύ του Ιορδάνη και της Μεσογείου φιλοξενούν σήμερα περισσότερους από επτά εκατομμύρια εβραίους, οι περισσότεροι από τους οποίους γεννήθηκαν εκεί και δεν έχουν πού αλλού να πάνε. Η ίδια γη φιλοξενεί επίσης περισσότερους από επτά εκατομμύρια Παλαιστίνιους, οι οποίοι ομοίως γεννήθηκαν εκεί και επίσης δεν έχουν πού να πάνε.
«Ολα αυτά σημαίνουν ότι ούτε οι Ισραηλινοί ούτε οι Παλαιστίνιοι έχουν 100% δίκιο ή άδικο και ότι καμία πλευρά δεν έχει επαρκή λόγο να επιθυμεί την πλήρη καταστροφή της άλλης», σύμφωνα, τουλάχιστον, με τον Χαράρι.
«Καμία βία, σήμερα, δεν μπορεί να επαναφέρει τους νεκρούς στη ζωή ή να εξαλείψει αναδρομικά παλιούς πόνους. Είναι, ωστόσο, δυνατό να αποτρέψουμε τους πολέμους και τις φρικαλεότητες του μέλλοντος. Για να γίνει αυτό, δεν αρκεί τα αντιμαχόμενα μέρη να καταλήξουν σε μια προσωρινή συμφωνία. Κανένας προσωρινός συμβιβασμός δεν μπορεί να ισχύσει, όταν κάθε πλευρά είναι πεπεισμένη ότι έχει 100% δίκιο και ότι η δικαιοσύνη απαιτεί την τελική εξαφάνιση της άλλης πλευράς. Ο κύκλος του πολέμου και των δεινών μπορεί να τερματιστεί μόνο όταν και οι δύο πλευρές εγκαταλείψουν τις ηθικές τους βεβαιότητες, αναγνωρίσουν ότι η άλλη πλευρά έχει δικαίωμα ύπαρξης και προσφέρουν μια γενναιόδωρη ειρήνη αντί για μια σφιχτή εκεχειρία», κρίνει ο ίδιος.
Σε αυτό το πλαίσιο και οι Ισραηλινοί και οι Παλαιστίνιοι θα πρέπει καταρχάς να αναρωτηθούν τι θα χρειάζονταν για να ζουν με ασφάλεια, ευημερία και αξιοπρέπεια εάν βρίσκονταν στην άλλη πλευρά. Το πιο σημαντικό, όμως, σύμφωνα με τον Χαράρι, είναι να δείξουν αμφότερες πλευρές γενναιοδωρία.
Οι Ισραηλινοί πρέπει να σταματήσουν να διεκδικούν κάθε λόφο και πηγή. Μια καλή ειρήνη για το Ισραήλ δεν είναι μια ειρήνη που προσφέρει στους Ισραηλινούς ακόμη ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο ερήμου ή μια ακόμη όαση. Μια καλή ειρήνη για τους Ισραηλινούς είναι αυτή που καθιστά τους Παλαιστίνιους καλούς γείτονες. Το Ισραήλ έχει κάθε λόγο και συμφέρον να θέλει η Παλαιστίνη να καταστεί μια ασφαλής, ευημερούσα και αξιοπρεπής χώρα, και αυτό μπορεί να συμβεί μόνο εάν η Παλαιστίνη είναι μια πραγματική χώρα και όχι ένα σύνολο περιφραγμένων περιοχών.
Οσο για τους Παλαιστίνιους, αυτό που μπορούν να δώσουν στο Ισραήλ δεν είναι άλλη μια κοιλάδα ή άλλο ένα δέντρο, αλλά κάτι πολύ πιο πολύτιμο: τη νομιμότητα. Οι Ισραηλινοί ζουν με τον συνεχή φόβο της εξόντωσής τους και οι ανησυχίες τους είναι δικαιολογημένες. Η τρέχουσα ισορροπία δυνάμεων προφανώς ευνοεί το Ισραήλ, αλλά ο αραβικός κόσμος και ο μουσουλμανικός κόσμος εξακολουθούν να κάνουν το Ισραήλ να μοιάζει με νάνο, και το μέλλον είναι αναπόφευκτο να αλλάξει την τρέχουσα ισορροπία, ενδεχομένως σε βάρος του Ισραήλ.
Εάν οι Παλαιστίνιοι αναγνωρίσουν πραγματικά το δικαίωμα ύπαρξης του Ισραήλ, αυτό θα ωθήσει ολόκληρο τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο να κάνει το ίδιο. Μόνο τότε θα μπορούσαν οι Ισραηλινοί να αρχίσουν να αναπνέουν ελεύθερα, κάτι που θα επιτρέψει, με τη σειρά του, στους Παλαιστίνιους να αρχίσουν να απολαμβάνουν και αυτοί, επιτέλους, την ηρεμία.
«Και οι δύο πλευρές θα πρέπει να δείξουν γενναιοδωρία, γιατί μόνο αυτό μπορεί να εξασφαλίσει την ειρήνη πριν να είναι πολύ αργά. Οι ζηλωτές αρέσκονται να μιλάνε για την αιωνιότητα και νομίζουν ότι έχουν όλο τον χρόνο του κόσμου. Αλλά η αιωνιότητα είναι μια ψευδαίσθηση και ο χρόνος τελειώνει για όλους», επαναλαμβάνει ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι, ολοκληρώνοντας την πολύ κατατοπιστική ανάλυσή του στους Financial Times, περισσότερο από 25 μήνες μετά από τις σφαγές της 7ης Οκτωβρίου.
«Πριν από εκατομμύρια χρόνια δεν υπήρχαν ούτε Ισραηλινοί ούτε Παλαιστίνιοι. Δεν υπήρχαν καθόλου άνθρωποι. Τώρα το μέλλον όλων των ανθρώπων κινδυνεύει, λόγω των ισχυρών νέων τεχνολογιών που αναπτύσσουμε, από πυρηνικές βόμβες επόμενης γενιάς έως σμήνη μη επανδρωμένων αεροσκαφών Τεχνητής Νοημοσύνης και πλήρως αυτόνομους στρατούς. Επί δεκαετίες, το σύνθημα για την επίλυση της ισραηλινοπαλαιστινιακής σύγκρουσης ήταν “δύο κράτη για δύο λαούς”. Εάν οι δύο λαοί δεν μπορούν να είναι πιο γενναιόδωροι, η τελική λύση στη σύγκρουσή τους μπορεί να είναι “κανένα κράτος για κανέναν λαό”».