Καθώς ολοκληρώνεται ο ευρωπαϊκός τρύγος, o Τζανάν Γκανές στοχάζεται, στους Financial Times, πάνω στην έννοια της λέξης «terroir», η οποία ξεκίνησε από την οινοποιία· τη «γεωγραφική ταυτότητα» ενός τόπου, τα φυσικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν την παραγωγή του κρασιού και άλλων προϊόντων. Το terroir περιλαμβάνει όσα ξεπερνούν τον ανθρώπινο παράγοντα: το κλίμα, τη σύσταση του εδά φους, τη γωνία του ήλιου, τη γύρω βλάστηση. Πολλοί πιστεύουν ότι καμία τεχνική ικανότητα ενός νεοζηλανδού οινοποιού δεν μπορεί να αναπαράγει τη μαγεία του βουργουνδικού αμπελώνα. Μπορεί να φαίνεται σαν υπερβολή ή δικαιολογία των Ευρωπαίων για τις υψηλές τιμές των κρασιών τους, «όμως ίσως οι Ευρωπαίοι απλώς προσπαθούν να κρατηθούν από τα λίγα φυσικά πλεονεκτήματα που τους απομένουν», γράφει.
Η γενικότερη εικόνα είναι απογοητευτική, σημειώνουν οι FT. Σύμφωνα με την Αμερικανική Γεωλογική Υπηρεσία, τα γνωστά αποθέματα «σπάνιων γαιών» της Κίνας είναι υπερδιπλάσια από εκείνα της δεύτερης χώρας στη λίστα, της Βραζιλίας. Καμία χώρα της δημοκρατικής Ευρώπης δεν βρίσκεται καν στη δεκάδα, εκτός από τη Γροιλανδία, ένα απομακρυσμένο αυτόνομο έδαφος της Δανίας, η οποία εμφανίζεται στην όγδοη θέση.
Επειδή τα μέταλλα αυτά είναι αναγκαία για κινητήρες αεροσκαφών, ηλεκτρονικές συσκευές και τεχνολογίες αιχμής, η Κίνα μπορεί να ασκεί τεράστια πίεση στον υπόλοιπο κόσμο, περιορίζοντας ή ελέγχοντας τις εξαγωγές τους. Ακόμα και ο Ντόναλντ Τραμπ, που πίστευε ότι θα λύγιζε την Κίνα με δασμούς, αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την αναντικατάστατη θέση της στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Δεν είναι τυχαίο που επιδιώκει στενές σχέσεις με την Ιαπωνία και την Αυστραλία, χώρες πλούσιες σε φυσικούς πόρους, ενώ η Ευρώπη μένει στο περιθώριο, καθώς δεν κρύβει θησαυρούς στο υπέδαφός της.
Η κατάσταση δεν είναι καλύτερη στον τομέα των ενεργειακών αποθεμάτων. Στα τέλη του 2020, η Ευρώπη κατείχε μόλις το 1,7% των παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου. Η Κίνα είχε το 4,5%, οι ΗΠΑ λίγο παραπάνω, η Ρωσία το 20% και η Μέση Ανατολή σχεδόν το 40%. Το αποτέλεσμα είναι προφανές: οι Ευρωπαίοι πληρώνουν ακριβά την ενέργεια – ειδικά η Βρετανία, όπου το υψηλό ενεργειακό κόστος μπορεί να ανακόψει τις φιλοδοξίες για Τεχνητή Νοημοσύνη – ενώ η Ρωσία έχει αντέξει τις δυτικές κυρώσεις μετά την εισβολή της στην Ουκρανία, χάρη στην ενεργειακή ισχύ της. Η τύχη του κόσμου συνεχίζει να εξαρτάται από την τοποθεσία απολιθωμένων θαλάσσιων οργανισμών εκατομμυρίων ετών.
Υπήρξε, βέβαια, μια εποχή, από τις πετρελαϊκές κρίσεις του OPEC ως τον πόλεμο της Ουκρανίας, που πολλοί πίστεψαν ότι η γεωγραφία είχε πάψει να μετράει. Οτι κάθε τόπος μπορούσε να ευημερήσει, αρκεί να διέθετε τεχνογνωσία. Η Σιγκαπούρη και το Ντουμπάι έγιναν σύμβολα της «επιτυχίας χωρίς φυσικά πλεονεκτήματα» (παρά τη συχνή, αλλά λανθασμένη, εντύπωση ότι το Ντουμπάι είναι πετρελαιο-οικονομία). Ο κόσμος έμοιαζε να γίνεται ένα «επίπεδο» σύμπαν και η τοποθεσία δεν είχε σημασία.
Ακόμα και τότε, ωστόσο, αυτή η μεταγεωγραφική αισιοδοξία αγνοούσε τις σκληρές πραγματικότητες, γράφουν οι FT. Η ύπαρξη ακτογραμμής, και άρα η πρόσβαση σε λιμάνια, αποτελεί φυσικό πλεονέκτημα. Ελάχιστα από τα μη ευνοημένα από τη γεωγραφία μέρη, όπως το απομονωμένο και άνυδρο Τσαντ, γνώρισαν ανάπτυξη. Ο πόλεμος στην Ουκρανία διέλυσε οριστικά την ψευδαίσθηση ενός «επίπεδου» κόσμου.
Στη δεκαετία που επανέφερε με έμφαση το «γεω» στη γεωπολιτική, η Ευρώπη μοιάζει μια ήπειρος αδικημένη από τη φύση. Οχι μόνο σε σχέση με τις υπερδυνάμεις, αλλά και με χώρες όπως ο Καναδάς. Πέρα από τη φτώχεια σε πρώτες ύλες, η ήπειρος βρίσκεται πολύ κοντά σε περιοχές αστάθειας, τη Μέση Ανατολή και το Σαχέλ, ενώ η ίδια η ευρωπαϊκή πεδιάδα, χωρίς φυσικά εμπόδια, υπήρξε διαχρονικά πηγή φόβου για εισβολές, τροφοδοτώντας εθνικιστικές ανασφάλειες.
Είναι εύκολο να ειρωνευτεί κανείς τους φιλελεύθερους και τις «αφελείς» ελπίδες τους για έναν παγκοσμιοποιημένο, απρόσκοπτο πλανήτη, γράφουν οι FT. Ομως, αξίζει να θυμηθούμε ότι οι πιο ένθερμοι οπαδοί της ιδέας ενός «επίπεδου κόσμου» ήταν συχνά συντηρητικοί, τουλάχιστον στη Βρετανία. Η ίδια η απόφαση του Brexit αποτέλεσε την πιο έντονη έκφραση αυτής της αυταπάτης: την πίστη ότι μπορείς να εγκαταλείψεις το περιφερειακό σου μπλοκ και να «παγκοσμιοποιηθείς», σαν η τεχνολογία να είχε καταργήσει τη γεωγραφία.
Πέντε χρόνια αργότερα, το Brexit ικανοποιεί λιγότερο από το ένα τρίτο των Βρετανών, και η σημερινή κυβέρνηση του Εργατικού Κόμματος προσεγγίζει εκ νέου την ΕΕ. Σιγά σιγά γίνεται σαφές ότι η Βρετανία είναι αναπόφευκτα ευρωπαϊκή. Οχι μόνο επειδή το κατά κεφαλήν εισόδημά της μοιάζει περισσότερο με των Ευρωπαίων παρά των Αμερικανών, ούτε επειδή οι κοινωνικές της προσδοκίες για κράτος πρόνοιας είναι πιο «γερμανικές» παρά «αμερικανικές». Το βασικό είναι ότι η Βρετανία, όπως και η Ευρώπη, είναι γεωγραφικά περιορισμένη. Ακόμη και η πλούσια σε πετρέλαιο Νορβηγία έχει να αντιμετωπίσει την πρόκληση της γειτνίασής της με τη Ρωσία.
Τα βρετανικά προβλήματα, όπως η παράτυπη μετανάστευση από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, είναι ουσιαστικά γαλλικά προβλήματα, όχι «αγγλοσαξονικά», και αυτό το δείχνει καθαρά ο χάρτης. Οταν το δημοψήφισμα του Brexit κλείσει δέκα χρόνια, θα χρειαστεί να εξηγηθεί στους νέους ότι οι ενήλικες της εποχής πίστεψαν ότι μπορούν να αποδράσουν από τη βασική ευρωπαϊκή τους πραγματικότητα, συνάπτοντας εμπορικές συμφωνίες με την Αυστραλία.
Αυτήν την εβδομάδα, καθώς ο Τραμπ ετοιμαζόταν για την πολυαναμενόμενη συνάντησή του με τον Σι Τζινπίνγκ, η Ευρώπη έμοιαζε με παιδί που κοιτάζει τους «γονείς» του να μαλώνουν πάνω από το κεφάλι του. Πράγματι, επισημαίνουν οι FT, οι ευρωπαίοι ηγέτες φέρουν τεράστια ευθύνη που άφησαν την ήπειρο να καταντήσει εξαρτημένη και αδύναμη. Η στρατιωτική αδράνεια και η προτίμηση για ένα «κοινωνικό» μοντέλο οικονομίας αντί για επιθετική ανάπτυξη, ήταν σφάλματα με υπαρξιακό κόστος.
Κι όμως, υπάρχει ένα ελαφρυντικό: η ίδια η γεωγραφία ήταν, και παραμένει, αρνητικός παράγοντας για την Ευρώπη. Η άνιση κατανομή φυσικών πόρων στον πλανήτη ήταν ζήτημα χρόνου να αποκαλυφθεί. Καλύτερες πολιτικές, όπως η γαλλική επιλογή της πυρηνικής ενέργειας, που η Βρετανία και η Γερμανία αγνόησαν, θα μπορούσαν να περιορίσουν το πρόβλημα, όχι όμως να το εξαλείψουν. Γιατί, στο τέλος, ακόμα κι αν ο ανθρώπινος παράγοντας ήταν άψογος, το ευρωπαϊκό terroir παρέμενε φτωχό.