Οταν είδα το θέμα της έκθεσης στις φετινές πανελλήνιες, για τη δημιουργικότητα και τη σημασία της, και πριν ακόμα διαβάσω τα κείμενα αναφοράς με τα οποία συνόδευσε το θέμα η επιτροπή, η σκέψη μου πήγε αμέσως στον Τζον Κλιζ των Μόντι Πάιθον – έβαλαν θέμα από Μόντι Πάιθον! Και μπράβο τους!
Πράγματι, το 2020 ο Τζον Κλιζ έβγαλε ένα βιβλιαράκι με τον τίτλο «Creativity: a Short and Cheerful Guide», που κυκλοφόρησε το 2023 στα ελληνικά από την Brainfood Εκδοτική στη σειρά «Οξύ/ επίλεκτα», με τον (παραλλαγμένο) τίτλο «Τυφλός Οδηγός Δημιουργικότητας».
Βέβαια, αυτό το βιβλιαράκι δεν είναι χιουμοριστικό, αλλά, όντας στην παράδοση των Μόντι Πάιθον, από τα σκετς των οποίων έχουν προκύψει πάρα πολλές αναφορές για πολύ σοβαρά θέματα (χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις του ψόφιου παπαγάλου – βλ. και αναφορά στο Protagon 30/10/21), προσφέρει μια θαυμάσια όσο και κατανοητή ανάλυση της έννοιας της δημιουργικότητας και των συνθηκών ανάπτυξής της.
Καθώς μάλιστα το θέμα της έκθεσης ξεσήκωσε αρκετή κριτική στη (συνήθη) βάση πως είναι οξύμωρο να ζητούν από τα παιδιά να μιλήσουν για δημιουργικότητα τη στιγμή που το εκπαιδευτικό σύστημα την απονεκρώνει με την παπαγαλία που απαιτεί, ο Τζον Κλιζ μας δίνει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για μια δημιουργική τοποθέτηση στο θέμα της δημιουργικότητας.
Πράγματι, αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτό που θα χαρακτήριζα ως εκπαιδευτικό λαϊκισμό, που αρχίζει παπαγαλίζοντας (χωρίς πραγματική ανάλυση) την κριτική για το εκπαιδευτικό σύστημα που «προωθεί την παπαγαλία» και καταλήγει ζητώντας κατάργηση των πανελληνίων εξετάσεων και άλλων γραπτών διαγωνισμάτων, συνοδευόμενη με περαιτέρω μείωση της ύλης.
Καταρχάς, λοιπόν, δεν είναι οι εξετάσεις που προωθούν την παπαγαλία, αλλά το είδος των θεμάτων! Αρκεί δηλαδή τα θέματα να μην απαιτούν παπαγαλία, αλλά γνώσεις και κριτική σκέψη, και το ζήτημα της παπαγαλίας λύνεται αυτομάτως. Αλλωστε το φετινό θέμα της έκθεσης για τη δημιουργικότητα δεν απαιτούσε καμία παπαγαλία!
Από την άλλη πλευρά, όπως άλλωστε υποστηρίξαμε σε μια πρόσφατη εισήγησή μας (με τον δόκτορα μηχανικό Δημήτριο Κοτσιφάκο) στο μεγάλο συνέδριο του ΕΚΕΔΙΣΥ για την εκπαίδευση στον 21ο αιώνα, φαίνεται μεταξύ των μαθητών και των φοιτητών να γενικεύεται η τάση εναντίον της γενικότερης μόρφωσης, στη λογική «γιατί να τα μάθω, πού θα μου χρειαστούν;», που καταλήγει στην απομνημόνευση πρακτικών κανόνων εφαρμογής και απώθηση της θεωρίας.
Αυτή η τάση, που αποτελεί ουσιαστικό αίτημα της πλειοψηφίας μαθητών και φοιτητών, είναι που σε τελευταία ανάλυση στρέφεται εναντίον της εξάσκησης στην κριτική σκέψη! Ετσι, η θέση για την κατάργηση των πανελληνίων ως μέσο για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης δεν έχει κανένα έρεισμα. Το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται επίσης από τα απογοητευτικά αποτελέσματα στα τεστ της PISA στους μαθητές γυμνασίου και δημοτικού, που βέβαια είναι αστείο να αποδοθούν στην επίδραση των πανελληνίων στο εκπαιδευτικό σύστημα σε αυτές τις τάξεις.
Από την άλλη πλευρά, πράγματι νομιμοποιείται η κριτική για έλλειψη ενθάρρυνσης της δημιουργικότητας των μαθητών από μέρους του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά για άλλους λόγους από αυτούς που επικαλείται ο «εκπαιδευτικός λαϊκισμός». Ποια όμως είναι αυτά τα στοιχεία που τονώνουν ή αποθαρρύνουν τη δημιουργικότητα;
Ανατρέχοντας στο βιβλίο του Τζον Κλιζ, θα δούμε αρχικά πως ο συγγραφέας ορίζει ως δημιουργικότητα «την εύρεση καινούργιων τρόπων να σκέφτεσαι τα πράγματα». Ετσι, «η δημιουργικότητα δεν έχει να κάνει μόνο με τις τέχνες, αλλά είναι παρούσα σε κάθε τομέα της ζωής – στην επιστήμη, στις επιχειρήσεις και στον αθλητισμό». Επίσης, η δημιουργικότητα μπορεί να διδαχθεί και ακριβέστερα, «μπορεί να διδαχθεί η δημιουργία των συνθηκών εντός των οποίων μπορεί κανείς να γίνει δημιουργικός».
Τώρα, ορισμένες από τις συνθήκες που κάνουν τους ανθρώπους πιο δημιουργικούς είναι η ενασχόληση με ένα πρόβλημα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, μέσα στο οποίο μπορεί να υπάρχουν φάσεις που το μυαλό επεξεργάζεται το πρόβλημα ασυνείδητα, όπως και φάσεις που η ενασχόληση με το πρόβλημα έχει χαρακτήρα παιχνιδιού, και μάλιστα ποτέ δεν ξέρεις από πριν ποια στιγμή θα εμφανιστεί μια ιδέα που λύνει το πρόβλημα.
Εδώ ο Κλιζ παραθέτει την ιστορία της ανακάλυψης της δομής του βενζολίου (κυκλικός δακτύλιος) από τον Αουγκούστ Κεκουλέ. Το πρόβλημα τον απασχολούσε πολύ καιρό, χωρίς να έχει βρει λύση για τη δομή του μορίου. Ενα βράδυ, καθώς έβλεπε τις φλόγες στο τζάκι, άρχισε να τις φαντάζεται σαν φίδια και μάλιστα σαν φίδια που δαγκώνουν την ουρά τους, ιδέα από την οποία του ήρθε ξαφνικά πως το μόριο του βενζολίου είχε σχήμα δακτυλίου.
Εχοντας υπόψη αυτά τα βασικά στοιχεία για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και εστιάζοντας στις θετικές επιστήμες, θα δούμε πως στην εκπαιδευτική πρακτική αρκετών τελευταίων ετών αυτά έχουν σχεδόν εξαλειφθεί. Πράγματι, με στόχο να γίνουν όλα πιο εύκολα, ώστε, υποτίθεται, να απελευθερωθεί χρόνος για κριτική σκέψη, έχει αποκατασταθεί ένα κλίμα ήσσονος πνευματικής προσπάθειας, με την υποβάθμιση της θεωρίας και τη μεγάλη μείωση των αποδείξεων «εντός ύλης» και των ευριστικών μεθόδων μέσω των οποίων προέκυψαν οι βασικοί νόμοι φυσικής και χημείας.
Από τη σκοπιά της τόνωσης της δημιουργικότητας, δεν είναι το ίδιο να μαθαίνεις απλά τον τύπο του βενζολίου με το να μαθαίνεις με ποιον τρόπο τον σκέφτηκε ο Κεκουλέ, ούτε έχει την ίδια επίδραση στην ανάπτυξη της ικανότητας επίλυσης προβλημάτων (από τα σημαντικότερα soft skills στην κλίμακα που έχει δημοσιεύσει το Ινστιτούτο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός) το να ξέρεις τον τύπο του πυθαγορείου θεωρήματος με το να ξέρεις και κάποιες αποδείξεις του (μία από τις οποίες έχει κάνει και ο 20ός πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Τζέιμς Γκάρφιλντ, ενώ και ο Αβραάμ Λίνκολν είχε γράψει ότι χωρίς να έχει τις ικανότητες απόδειξης που εξάσκησε στη γεωμετρία, δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει δικηγόρος).
Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμάται η έλλειψη ενδιαφέροντος της πλειονότητας των μαθητών στο να επιλύσουν «δύσκολα» προβλήματα (κυρίως άλγεβρας και –της υποβαθμισμένης– γεωμετρίας) και μάλιστα να δίνουν πολύ χρόνο σε κάθε ένα από αυτά, πράγμα που τονίζει ιδιαίτερα ο Κλιζ, όπως είδαμε παραπάνω. Μάλιστα, στην εποχή μας αυτό πρέπει να συνδυαστεί με τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας, που σύμφωνα με τον Κλιζ είναι η διακοπή (της προσοχής), και έτσι έχουμε έναν ακόμα σημαντικό αρνητικό παράγοντα ανάπτυξης της δημιουργικότητας (αν σκεφτούμε το μεγάλο πρόβλημα της διάσπασης της προσοχής, που έχει η μεγάλη πλειονότητα των νέων σήμερα).
Κλείνοντας, θα σημειώσω πως θα είχε πολύ ενδιαφέρον να γινόταν μια στατιστική ανάλυση του τελευταίου μέρους των γραπτών των μαθητών, εκεί που τους ζήτησαν να γράψουν τους τρόπους με τους οποίους οι ίδιοι επιλέγουν στην προσωπική τους ζωή να εκφράσουν τη δημιουργικότητά τους, Εκεί θα βλέπαμε, όχι βέβαια πώς εκφράζουν τη δημιουργικότητά τους οι μαθητές σε ηλικία αποφοίτησης από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αλλά σίγουρα τι οι ίδιοι νομίζουν πως πρέπει να γράψουν ώστε να θεωρηθεί ως ένδειξη δημιουργικότητας (πάντα με τις αναγκαίες λαμπρές εξαιρέσεις, που ευτυχώς υπάρχουν).