Η Δύση δεν κυβερνά όπως άλλοτε. Εξακολουθεί όμως να καθορίζει τον ρυθμό της παγκόσμιας ζωής μέσω της τεχνολογίας, των θεσμών, του χρήματος και της πληροφορίας. Από την άλλη πλευρά, ο Yπόλοιπος Kόσμος τροφοδοτεί τη Δύση με τις πρώτες ύλες, τα αγαθά και την ενέργεια που κάνουν τη ζωή της άνετη, πλούσια, ασφαλή και προβλέψιμη. Η σχέση είναι αμφίδρομη. Ο καθένας εξαρτάται από τον άλλον, όχι βέβαια με τον ίδιο τρόπο.
Η εξάρτηση της Δύσης είναι υπαρξιακή και βιωματική, ενσωματωμένη στην ίδια την καθημερινότητά της. Χωρίς τα προϊόντα του Νότου ή του Υπόλοιπου Κόσμου, ο δυτικός τρόπος ζωής θα έχανε την μορφή του, θα κατέρρεαν οι καταναλωτικές του συνήθειες. Ο καφές από τη Βραζιλία, το κακάο από τη Γκάνα, το τσάι από την Ινδία, η ζάχαρη, οι μπανάνες, το βαμβάκι, το καουτσούκ, είναι μικρά αλλά καθοριστικά συστατικά μιας ευημερίας που θεωρείται δεδομένη. Αν λείψουν δεν θα καταρρεύσει η οικονομία αλλά θα χαθεί η αίσθηση της κανονικότητας που διαπερνά το δυτικό καθημερινό βίωμα.
Η εξάρτηση όμως δεν σταματά στις απολαύσεις. Η Δύση χρειάζεται πρώτες ύλες που σπανίζουν εντός των συνόρων της, χαλκό, λίθιο, κοβάλτιο, νικέλιο, μαγγάνιο, και δεκάδες σπάνιες γαίες από την Κίνα, το Κονγκό και τη Νότια Αμερική. Η Αφρική και ειδικά η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό παράγουν περίπου το 74% του παγκόσμιου κοβαλτίου (USGS 2024). Η Λατινική Αμερική διαθέτει σχεδόν το 60% των αναγνωρισμένων αποθεμάτων λιθίου (USGS 2024). Η Κίνα παράγει πάνω από το 60% των σπάνιων γαιών και ελέγχει περίπου το 90% της παγκόσμιας επεξεργασίας τους (IEA 2024). Η ενεργειακή μετάβαση που υποτίθεται μειώνει τις εξαρτήσεις, στην πράξη τις βαθαίνει.
Αντίστροφα, ο υπόλοιπος κόσμος εξαρτάται από τη Δύση σε θεσμικό και τεχνολογικό επίπεδο. Οι περισσότερες χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής λειτουργούν μέσα σε δυτικά συστήματα. Στηρίζονται στο δολάριο, στα διεθνή δίκτυα πληρωμών, στο λογισμικό, στο διαδίκτυο, στην πανεπιστημιακή γνώση. Η παγκόσμια συναλλαγματική αγορά καταγράφει καθημερινά συναλλαγές αξίας περίπου 7,5 τρισ. δολαρίων (BIS 2022), με το δολάριο να συμμετέχει στη συντριπτική πλειονότητα αυτών. Περίπου το 54% του παγκόσμιου εμπορίου τιμολογείται σε δολάρια (Brookings Institution 2023). Οι κεντρικές τράπεζες διακρατούν το 58% των αναφερόμενων επίσημων αποθεμάτων συναλλάγματος σε USD (IMF COFER Database 2024). Το δίκτυο SWIFT διακινεί κατά μέσο όρο 47,6 εκατομμύρια μηνύματα την ημέρα (SWIFT Annual Review 2023).
Από την άλλη πλευρά, ο Νότος δεν κρατά μόνο τα υλικά της ζωής αλλά και τα θεμέλια της δυτικής ισχύος. Χωρίς το λίθιο των Aνδεων, τις γαίες της Κίνας και το κοβάλτιο της Αφρικής, καμία ενεργειακή μετάβαση δεν είναι εφικτή. Ο Νότος μπορεί να επηρεάσει την ευημερία αλλά και την ύπαρξη της Δύσης, να σταματήσει τη ροή της παραγωγής, να παγώσει την τεχνολογική εξέλιξη, να αναγκάσει τις αγορές της σε επανεκκίνηση. Η εξάρτηση έχει γίνει αμοιβαία και υπαρξιακή.
Η Κίνα προσπαθεί να ανατρέψει αυτήν την ανισορροπία δημιουργώντας το δικό της σύστημα. Oμως παραμένει εξαρτημένη από δυτικά στοιχεία, σύγχρονα μικροτσίπ, λογισμικό, μηχανές λιθογραφίας (θεμέλιο της βιομηχανίας ημιαγωγών) και τεχνολογική γνώση. Παράγει τα πάντα αλλά δεν καινοτομεί με την ίδια ταχύτητα.
Η Ινδία έχει ανθρώπινο δυναμικό αλλά όχι βιομηχανική βάση, η Ρωσία κάποια ενέργεια, όπλα, αλλά καθόλου τεχνολογία ή οτιδήποτε άλλο. Η Δύση μπορεί να ζήσει και χωρίς αυτές με κάποια καθυστέρηση. Εκείνες, χωρίς τη Δύση παραλύουν. Το πλεονέκτημα της Δύσης δεν είναι πια το κεφάλαιο ή ο στρατός αλλά το σύστημα της εμπιστοσύνης και της γνώσης. Είναι οι θεσμοί, η έρευνα, η κατοχύρωση πατεντών, η συνεργασία. Οι τρίτες χώρες μπορούν να μιμηθούν τη βιομηχανία αλλά όχι το θεσμικό περιβάλλον που τη στηρίζει. Για να δημιουργηθεί αυτό χρειάζονται δεκαετίες σταθερότητας και ελευθερίας, δύο αγαθά που δεν εξάγονται εύκολα.
Ο Νότος κρατά τα θεμέλια της ύλης, η Δύση τον τρόπο οργάνωσης της ζωής. Ο καφές ταξιδεύει βόρεια, τα δεδομένα νότια. Οι σπάνιες γαίες τροφοδοτούν τα εργοστάσια της Ευρώπης, ενώ το λογισμικό των ΗΠΑ κινεί την παραγωγή της Ασίας. Καμία πλευρά δεν είναι αυτάρκης. Κι όσο η Δύση βαθαίνει την τεχνολογική της εξάρτηση τόσο πιο ευάλωτη γίνεται στον κόσμο που προσπαθεί να διατηρήσει σε απόσταση. Η ισχύς της στηρίζεται σε μέταλλα θαμμένα στην Αφρική, σε γαίες της Κίνας, σε φαρμακευτικές ουσίες των τροπικών χωρών. Κάθε κρίκος αυτής της αλυσίδας βρίσκεται εκτός του ελέγχου της. Όσο περισσότερο επιδιώκει την τεχνολογική κυριαρχία τόσο περισσότερο εξαρτάται από εκείνους που κάποτε θεωρούσε περιφέρεια.
Η ισορροπία ανάμεσα στη Δύση και στον Υπόλοιπο Κόσμο είναι λεπτή και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ανατραπεί. Πάνω της στηρίζεται η ίδια η παγκόσμια κανονικότητα. Δυστυχώς όμως, η αβεβαιότητα μεγαλώνει όταν η ηγεσία της Δύσης, πολλές φορές συμπεριφέρεται ως Λέσχη Διαταραγμένων. Μια σύναξη όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται με γνώμονα την ψυχολογία των μελών και όχι τη λογική του σύγχρονου κόσμου και των αναγκών του.
Κι έτσι, την ώρα που ο υπόλοιπος κόσμος μετρά αποθέματα λιθίου και ποσοστά ανάπτυξης, η Δύση μετρά εγωισμούς και επιδείξεις ισχύος. Το δυστύχημα είναι ότι και στον υπόλοιπο κόσμο και σε ισχυρές χώρες υπάρχουν διαταραγμένοι ηγέτες. Άλλοι επιδιώκουν επιστροφή σε αυτοκρατορικά πρότυπα και άλλοι επικράτηση θρησκευτικών καθεστώτων. Δεν μπορεί ο πλανήτης να ζει με το άγχος ποιος έχει περισσότερη δύναμη και ποιος πρώτος θα επισπεύσει την υλοποίηση της ισχύος του. Την έλλειψη σοβαρότητας της σημερινής περιόδου, την έχει ξαναζήσει στο παρελθόν το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, και κυρίως η Δύση στις δεκαετίες 1930 και 1940.
Ο Μιχάλης Σάλλας είναι πρόεδρος του Lyktos Group και επίτιμος πρόεδρος της Τράπεζας Πειραιώς