Η ιστορία δυόμισι αιώνων τουρισμού δείχνει ότι οι τουρίστες συνήθως επιλέγουν τόπους διακοπών οι οποίοι διαφοροποιούνται ευχάριστα από εκείνους της καθημερινότητάς τους, ιδίως χάρη στα ξεχωριστά φυσικά αξιοθέατά τους. Η γαλήνια ή και άγρια ομορφιά τέτοιων τοπίων ελκύει αναπόφευκτα τα τουριστικά βλέμματα.
Ωστόσο, προτού εμφανιστεί το οφθαλμοκεντρικό τουριστικό είδος, οι άνθρωποι που ζούσαν στην ύπαιθρο, αλλά και οι περιστασιακοί επισκέπτες της, αντίκριζαν τη φύση με ανησυχία, φόβο, ακόμα και τρόμο, αναζητώντας τρόπους να τιθασέψουν την αγριάδα της και να προσπελάσουν τα απάτητα τοπία της, όπου ενέδρευε κάθε είδος κινδύνου.
Οι πρώτοι που ατένισαν τα δυσπρόσιτα τοπία με θαυμασμό, ευχαρίστηση ή και εκστατικό δέος ήταν οι ρομαντικοί ζωγράφοι. Το υπερευαίσθητο εικαστικό βλέμμα προς τη φύση οδήγησε σε έργα αποκαλυπτικά για την δύναμη και τη γοητεία της, τα οποία άνοιξαν στους ανθρώπους ένα παράθυρο με θέα στην ομορφιά και στην απόκοσμη αγριάδα των ακόμα άφθαρτων τοπίων της. Φαίνεται, λοιπόν, ότι πίσω από το ωραιοτραφές μάτι του σύγχρονου τουρίστα κρύβεται πάντα το εκστατικό βλέμμα κάποιου φυσιολάτρη ζωγράφου, και ιδίως τοπιογράφου με ρομαντικές ευαισθησίες.
Μια τέτοια βαθιά επιρροή ως προς τη θέαση της φύσης άσκησε ο Γουίλιαμ Τέρνερ, κορυφαίος βρετανός ζωγράφος αλλά και ασταμάτητος ταξιδευτής-περιηγητής, ακόμα και στις πιο απάτητες τοποθεσίες τα Ευρώπης. Τα φωτεινά και μυστηριώδη οράματά του για τη φύση μεταμόρφωσαν τα τοπία που τον συνάρπασαν σε ζωγραφικές ποιητικές αναμνήσεις, όπως πίστευε και ο ίδιος. Καθώς μάλιστα συμπληρώνονται φέτος 250 χρόνια από τη γέννησή του, η Βρετανία αφιέρωσε το 2025 στον Τέρνερ, με το φεστιβάλ Turner 250, που θα διαρκέσει όλο το έτος.
Ζωγράφος με ρομαντικές ευαισθησίες
Ο Τζόζεφ Μάλορντ Γουίλιαμ Τέρνερ (1775-1851), ο διασημότερος βρετανός ζωγράφος του 18ου αιώνα, έκανε την τοπιογραφία ακαταμάχητη για το βλέμμα του φιλότεχνου κοινού, απογειώνοντάς την με αισθητική του «υψηλού», αλλά και προσγειώνοντάς την διακριτικά σε μια νέα πραγματικότητα, όπου η τεχνολογία συνυπάρχει με τη φύση.
Γεννημένος στο Λονδίνο στις 23 Απριλίου 1775, γιος ενός κουρέα και κατασκευαστή περουκών, στάθηκε τυχερός, ώστε να αναγνωριστεί το ζωγραφικό ταλέντο του και να εισαχθεί το 1789, σε ηλικία 14 ετών, στη Βασιλική Ακαδημία, στην οποία έγινε εκλεγμένο μέλος το 1799, μόλις στα 24 του χρόνια.
Από νωρίς τα έργα του προκαλούσαν τον αυθόρμητο θαυμασμό των φιλότεχνων και γίνονταν περιζήτητα από τους συλλέκτες . Το καλλιτεχνικό κύρος του Τέρνερ τροφοδοτούσε αβίαστα και την εμπορική του επιτυχία, παρότι ο ίδιος διαμόρφωσε ένα ελεύθερο στιλ, ιδιαίτερα ως προς το χρώμα, υπερβολικά τολμηρό για τους επικριτές του. Ο Τζον Ράσκιν, κριτικός τέχνης της εποχής του, τον αποκάλεσε «μέγιστο του αιώνα».
Ισορροπώντας καλλιτεχνικά σε έναν κόσμο όπου η λατρεία των ρομαντικών για τη φύση συγκρουόταν με την πίστη των ορθολογιστών στην απελευθερωτική δύναμη της τεχνολογίας, ο Τέρνερ δημιούργησε στα έργα του κόσμους οριακούς, όπου το παλιό συνυπάρχει με το νέο, οι φυσικές δυνάμεις υπονομεύουν κάθε ορθολογική στρατηγική, ενώ ο μύθος προσγειώνεται σε πραγματικά τοπία, τα οποία ο ίδιος ο Τέρνερ επισκέφθηκε στα πολυάριθμα ταξίδια του.
Τον 19ο αιώνα, με την επίδραση του ρομαντισμού, η τοπιογραφία ανανεώθηκε απεικονίζοντας τις ατιθάσευτες φυσικές δυνάμεις που μεταμορφώνουν δραματικά τα τοπία, ενώ συντονίζονται με την πολυτάραχη ανθρώπινη ψυχή. Για τους ρομαντικούς η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί το αποκορύφωμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κατά τον Σίλερ, τα έργα τέχνης δημιουργούν την απελευθερωτική ομορφιά, η οποία βοηθά τον μεταμορφωμένο (μέσω αυτής) άνθρωπο να προσεγγίσει τη φυσική ομορφιά.
Αυτές οι ιδέες συνάρπασαν τον Τέρνερ. Από νεαρή ηλικία το ρομαντικό ρεύμα τον παρέσυρε στις συναισθηματικές και συμβολικές αναζητήσεις μιας φυσιολατρίας αξεχώριστης από την τέχνη. Η πολυδιάστατη ζωγραφική του δίνει στο φυσικό τοπίο πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Τέρνερ αντιμετώπιζε τη φύση με ενθουσιασμό, αγαλλίαση και δέος, ως μια μυστήρια και παντοδύναμη οντότητα, η οποία εκδηλώνεται δραματικά, με φαινόμενα που μοιάζουν με τις ανθρώπινες συναισθηματικές ταλαντεύσεις.
Οι ορατές μεταμορφώσεις της τον συνάρπαζαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Τον σαγήνευε το μεγαλείο της θάλασσας, ιδίως σε στιγμές τρικυμίας. Πολλά έργα του αποδίδουν υποβλητικά την υγρή γοητεία των θαλάσσιων τοπίων, τη μεταβλητότητα και την ευελιξία των κυματισμών, αλλά με τον τρόμο που ξυπνούν τα φουρτουνιασμένα κύματα, ιδίως σε περιπετειώδεις ψαράδες που αφήνονται στους κλυδωνισμούς τους απροστάτευτοι.
Τόσο πολύ τον συνάρπαζε η αγριάδα και το ξέσπασμα των φυσικών στοιχείων –ιδίως του νερού και της θάλασσας– ώστε για να τα βιώσει στον ύψιστο βαθμό διακινδύνευε σωματικά. Χαρακτηριστικά, λέγεται πως τον έδεσαν στο κατάρτι ενός πλοίου στη διάρκεια μιας άγριας καταιγίδας, ώστε να αισθάνεται πάνω στο σώμα του τα κύματα που έσκαγαν μανιασμένα γύρω του.
Από όλους τους ρομαντικούς καλλιτέχνες τον ενέπνευσε ιδιαίτερα ο λόρδος Μπάιρον, ως αντισυμβατικός ποιητής με ριψοκίνδυνη πολιτική δράση, αλλά και για τα ταξίδια του σε χώρες που τον ενέπνεαν για τους απελευθερωτικούς αγώνες τους, όπως η Ελλάδα. Ο Τέρνερ ταυτίστηκε με τον Childe Harold από το ποίημα «Το Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» του Μπάιρον. Αυτή η ταύτιση τον εξώθησε να ταξιδέψει στην Ευρώπη, κάτι που επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της ζωγραφικής του, αλλά και την εμφάνιση και εξέλιξη του τουρισμού – και κυρίως το σύγχρονο τουριστικό μάτι.
Ταξιδευτής των χρωμάτων
Πολλοί σύγχρονοι τουρίστες ταξιδεύουν στην Ελβετία, για να περιπλανηθούν σε μια αναλλοίωτη ακόμα φύση, όπου η γαλήνια ομορφιά συνυπάρχει με την αναπάντεχη αγριάδα. Η ελευθερία αλλά και η ασφάλεια τέτοιων απολαυστικών περιπλανήσεων υποστηρίζεται από άψογα συντονισμένα τρένα, καθώς και καλή οργάνωση μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια και, βέβαια, όλες τις επιθυμητές ανέσεις. Δικαιολογημένα, πολλαπλασιάζονται οι επισκέπτες τέτοιων ονειρεμένων τοπίων. Ηταν, όμως, ο Τέρνερ που με τη ρομαντική ματιά του ανέδειξε την ατμόσφαιρα αυτών των –άγνωστων στην εποχή του– τοποθεσιών, ενώ συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη του κερδοφόρου ελβετικού τουρισμού στις περιοχές που τον σαγήνευσαν.
Για τον Τέρνερ το πάθος του με τη ζωγραφική ήταν αδιαχώριστο από τα ταξίδια του. Αφού πρώτα περιπλανήθηκε στην Αγγλία και στα μυστηριώδη τοπία της Ουαλίας και της Σκωτίας, επεκτάθηκε στην ηπειρωτική Ευρώπη. Ο θαυμασμός του για τον λόρδο Μπάϊρον τον οδήγησε επανειλημμένως στην Ιταλία, αλλά η Ελβετία τον κέρδισε.
Την πρωτοεπισκέφθηκε το 1802. Τότε, όσοι ταξιδιώτες ακολουθούσαν τον «Μεγάλο Κύκλο» (Gand Tour), προτιμούσαν την Ιταλία ή τη Γαλλία, ως ασφαλείς χώρες. Την Ελβετία την απέφευγαν ως επικίνδυνη εξαιτίας των εμφυλίων πολέμων της και της ναπολεόντειας εισβολής στη χώρα το 1797. Εξάλλου, ο ευμετάβλητος ελβετικός καιρός κυμαινόταν απότομα από παραδείσια λιακάδα σε μανιασμένες καταιγίδες ή και χιονοθύελλες, μεταμορφώνοντας τα τοπία από ειδυλλιακά σε τρομακτικά. Επιπλέον, οι δυσπρόσιτες αλπικές τοποθεσίες δεν διέθεταν ανέσεις για τους καλομαθημένους επισκέπτες.
Αψηφώντας τέτοιες δυσκολίες, ο Τέρνερ επέστρεψε πέντε φορές στην Ελβετία μεταξύ 1802 και 1844, ακόμα και όταν πλησίαζε τα 70. Πολλά τον τραβούσαν εκεί και τα ανέδειξε στα έργα του: οι Αλπεις με τα απύθμενα φαράγγια τους, όπως το ιλιγγιώδες πέρασμα του Αγίου Γοτθάρδου, το οποίο και απαθανάτισε, οι απέραντοι παγετώνες, οι καταρράκτες του Ρήνου, οι ισοπεδωτικές χιονοστιβάδες, αλλά και οι λίμνες που καθρέφτιζαν τα δάση, τα σύννεφα και τα πανύψηλα βουνά.
Το «υψηλό» ως απολαυστική φρίκη
Ως συνειδητός ρομαντικός, ο Τέρνερ θεωρούσε πως μόνο συναισθηματικά και ποιητικά μπορούσε να προσεγγίσει και να αποτυπώσει τέτοια απόκοσμα φυσικά τοπία. Εχοντας για φίλτρο του τις θεωρίες του «υψηλού», βίωνε και απεικόνιζε τον «απολαυστικό τρόμο», τον οποίο ξυπνούν οι πρωτόγονες και αχαλίνωτες φυσικές δυνάμεις σε τοπία μυστήρια, επικίνδυνα ή και άγρια.
Δεν ήταν, βέβαια, ο μόνος καλλιτέχνης με τέτοιες επιδιώξεις. Η αναζήτηση του «υψηλού» (sublime) ωθούσε όλους τους ρομαντικούς καλλιτέχνες να ανακαλύψουν σε παρόμοια τοπία τη φρίκη σε ευχάριστη εκδοχή, αλλά και πάνω σε ένα υπόβαθρο ασφάλειας. Εξάλλου, τέτοια αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα γεννιούνται όποτε ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τις πρωτόγονες και αχαλίνωτες φυσικές δυνάμεις, συνειδητοποιώντας την τρωτότητα και τη μηδαμινότητά του.
Οπως υποστηρίζει ο στοχαστής Τσαρλς Τέιλορ στο βιβλίο του «Μια κοσμική εποχή», σε τοποθεσίες όπως αυτές των Αλπεων «ο ίδιος ο τρόμος της άγριας φύσης ή των πελώριων άμετρων αποστάσεων και δυνάμεων μάς αφυπνίζει από την ευτελή αυτομέριμνα και ενεργοποιεί τις βλέψεις μας για ό,τι είναι ανώτερο».
Ατμοσφαιρικά τοπία και φως
Το 1844 ο Τέρνερ είπε στον Ράσκιν: «Η ατμόσφαιρα είναι το στυλ μου». Γι’ αυτό και τον μαγνήτισε ιδιαίτερα η ατμοσφαιρική λίμνη της Λουκέρνης, περιτριγυρισμένη από τις δασωμένες πλαγιές των συχνά καταχνιασμένων ή χιονισμένων βουνών Ρίγκι και Πιλάτους, οι οποίες καθρεφτίζονται στα νερά της μαζί με τα αεικίνητα σύννεφα.
Το δραματικό αυτό και διαρκώς μεταβαλλόμενο –λόγω καιρικής αστάθειας– τοπίο καθήλωσε τον Τέρνερ στην περιοχή. Ιδίως το βουνό Ρίγκι –παρότι δεν είναι το ψηλότερο της Ελβετίας– απορρόφησε το ζωγραφικό ενδιαφέρον του, με την ιδιότητά του να αλλάζει χρώμα ανάλογα με το μεταβαλλόμενο φως και τις αντανακλάσεις της αυγής, του φεγγαριού ή του δειλινού.
Εχοντας ως παρατηρητήριό του το ξενοδοχείο της λίμνης, ο ζωγράφος κατέγραφε τις μεταμορφώσεις και τις πιο ανεπαίσθητες αλλαγές του ρευστού τοπίου, μαζί με τα παιχνίδια του φωτός. Ετσι, ζωγράφισε ένα κόκκινο Ρίγκι, καθώς και ένα μπλε, το οποίο και εντυπωσίασε. Χαρακτηριστικά, το έργο «Το Μπλε Ρίγκι, Ηλιοβασίλεμα» (1842), όταν αποκτήθηκε από την Tate το 2007 για 5 εκατομμύρια λίρες, υπήρξε η πιο ακριβή ακουαρέλα μέχρι τότε.
Βέβαια, όταν ζωγράφιζε έξω –κάτι που προτιμούσε, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες– μετέφερε μαζί του σχεδιαστικά μπλοκ, χρώματα και καμβάδες, ώστε να αποτυπώνει ακαριαία ό,τι τραβούσε την προσοχή του, π.χ. πολυάριθμα τοπία με ηλιοβασιλέματα και ανατολές, αποδίδοντας τις σαγηνευτικές αλληλεπιδράσεις τους με το φως. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο Τέρνερ αποκλήθηκε «ζωγράφος του φωτός».
Στα έργα του πρωταγωνιστούν το φως και τα ατμοσφαιρικά παιχνίδια του. Φως, κάποτε εκτυφλωτικό, κατακλύζει και διαπερνά τα πάντα, αντανακλάται στα νερά, σβήνοντας τα όρια ανάμεσα σε γη, ουρανό και θάλασσα. Φωτεινά, συνήθως, χρώματα σβήνουν απαλά, χρωματίζοντας τα βουνά. Ουρανοί, άλλοτε φλογισμένοι την ώρα του δειλινού ή λόγω κάποιας καταστροφικής πυρκαγιάς, άλλοτε πάλι συννεφιασμένοι, καταχνιασμένοι, βροχεροί ή και δυσοίωνα σκοτεινοί πάνω από τρικυμισμένα κύματα.
Ακόμα και οι πίνακές του με ιστορικά θέματα –σε πολλά από τα οποία απεικονίζονται και τοπία από αρχαίες πόλεις– συνθέτουν μια ονειρική ατμόσφαιρα χάρη στο φως που αναδίδουν. Μάλιστα, λέγεται πως ο Τέρνερ είπε, λίγο πριν πεθάνει: «Το φως είναι θεός!»
Ο Τέρνερ και το τουριστικό βλέμμα
Οι πίνακες του Τέρνερ από τα ταξίδια του στην Ελβετία (και όχι μόνο) έδειξαν την ομορφιά της φύσης στα μάτια των συγχρόνων του και έδωσαν το κίνητρο σε πολλούς τουρίστες να επισκεφτούν αυτά τα μέρη. Πράγματι, μετά τον θάνατο του Τέρνερ, ο ελβετικός τουρισμός άρχισε να αναπτύσσεται φέρνοντας την ευημερία στη χώρα. Οι τουρίστες ταξίδευαν ευκολότερα και με μεγάλες προσδοκίες πια στην Ελβετία από το 1863, χάρη σε εξορμήσεις οργανωμένες από το ταξιδιωτικό πρακτορείο του Τόμας Κουκ.
Το 1859 ο σιδηρόδρομος συνέδεσε τη λίμνη και την πόλη της Λουκέρνης με τη Γαλλία και τη Γερμανία. Σήμερα, 10 εκατομμύρια τουρίστες, μεμονωμένοι η σε ομάδες, συρρέουν μόνο στην αναπτυγμένη πια Λουκέρνη κάθε χρόνο. Οι επισκέπτες περιπλανιούνται όχι μόνο στην πόλη, αλλά (κυρίως) στη λίμνη, είτε με βάρκες είτε πεζοπορώντας στις όχθες και στα γύρω βουνά. Τα μάτια τους επικεντρώνονται στα ίδια σημεία που μαγνήτιζαν το βλέμμα του Τέρνερ: στις αντανακλάσεις του Ρίγκι στα νερά της λίμνης, τα οποία ανάλογα με το φως και τα σύννεφα αλλάζουν το χρώμα τους, μεταμορφώνοντας και το βουνό και το είδωλό του.
Ακόμη λοιπόν κι αν οι σύγχρονοι φυσιολάτρες τουρίστες τον αγνοούν, ο Τέρνερ υπήρξε ο πρόδρομός τους σε περιπετειώδεις φυσικές περιπλανήσεις και ενατενίσεις απόκοσμων τοπίων, τα οποία τον συνάρπαζαν –όπως γοητεύουν και αυτούς– για τα δραματικά παιχνίδια του φωτός με τα σύννεφα, τον ουρανό, το νερό και τα βουνά. Αυτός ο ακούραστος καλλιτεχνικός ταξιδευτής διαμόρφωσε καθοριστικά το βλέμμα προς τη φύση, έτσι ώστε αυτό σήμερα να αποζητά και να αναγνωρίζει στη φύση τα «ατμοσφαιρικά» στοιχεία που απαθανάτισε εκείνος στα μεγαλειώδη έργα του.