«Γιατί καταρρέει η γονιμότητα παγκοσμίως;» Αυτός είναι ο τίτλος άρθρου που δημοσιεύει στην ιστοσελίδα της ggd.world η δρ Αλις Ιβανς, επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνικής Επιστήμης στο Βασιλικό Κολέγιο του Λονδίνου. Σε αυτό η δρ Ιβανς εξηγεί γιατί μειώνεται κατακόρυφα η γονιμότητα παγκοσμίως, ενώ αναφέρει επίσης τις σημαντικές επιπτώσεις αυτής της δραματικής μείωσης στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνική σταθερότητα.
Εχοντας ταξιδέψει κυριολεκτικά σε όλον τον κόσμο για να μελετήσει το φαινόμενο και να απαντήσει όχι μόνο στο γιατί έχουν μειωθεί τα ποσοστά των γεννήσεων, μα και γιατί αυτό συμβαίνει τόσο γρήγορα και σε τόσα πολλά μέρη ταυτόχρονα, η δρ Ιβανς συμμετέχει στον δημόσιο διάλογο, ενώ γράφει και ένα βιβλίο σχετικά με το ζήτημα.
Καλεσμένη στο podcast «Interesting Times» των New York Times με οικοδεσπότη τον Ρος Ντάουθατ, ο οποίος αναρωτιέται «Τι θα σας έκανε να θέλετε να αποκτήσετε περισσότερα παιδιά;», μίλησε μαζί του για το γεγονός ότι δεν είναι απλώς ζήτημα φύλου, αλλά «ζήτημα μοναξιάς», που σε μεγάλο βαθμό το καλλιεργούν τα smartphones. Αναφέρθηκε επίσης στο αν υπάρχει τρόπος να αποκατασταθούν οι σχέσεις των ανθρώπων, που τείνουν να είναι όλο και πιο μοναχικοί.
Πριν από πενήντα χρόνια ο κόσμος φοβόταν μια πληθυσμιακή βόμβα, μια εκρηκτική πληθυσμιακή αύξηση που θα προκαλούσε λιμό, πόλεμο και καταστροφή. Στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του, ωστόσο, ο αμερικανός δημοσιογράφος προσπαθούσε να πείσει τους ανθρώπους ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι η μείωση του πληθυσμού, όπως γράφει στους New York Times, στην απομαγνητοφώνηση της συζήτησής του με την Αλις Ιβανς.
Θέλοντας να σημάνει συναγερμό, η αγγλίδα κοινωνιολόγος παρατηρεί ότι η γονιμότητα καταρρέει παντού και ταυτόχρονα. Επισημαίνει μάλιστα ότι το πρόβλημα της υπογεννητικότητας δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από μεγάλο μέρος της ελίτ με Δυτική κουλτούρα, το οποίο θεωρεί πιο σοβαρή απειλή την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο η ραγδαία πτώση των γεννήσεων αποτελεί εξίσου σοβαρή απειλή, αν όχι μεγαλύτερη, τόσο οικονομικά όσο και κοινωνικά.
Με εξαίρεση, ίσως, την Υποσαχάρια Αφρική, όπου οι αριθμοί των γεννήσεων εξακολουθούν να είναι πολύ υψηλοί, σε όλη τη Λατινική Αμερική, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική τα ποσοστά κάνουν απότομη βουτιά, και μάλιστα ταχύτερα από ό,τι θα περίμενε κανείς. Το 2000, το συνολικό ποσοστό γονιμότητας στις ΗΠΑ ήταν πάνω από δύο παιδιά ανά γυναίκα. Αλλά τώρα είναι 1,6.
Στην Κίνα και την Κόστα Ρίκα, είναι 1,1, στο Πουέρτο Ρίκο και στη Χιλή είναι 0,9, στην Τουρκία 1,5 και στην Ινδία 2,1, δηλαδή μόλις που ξεπερνά το όριο. Ακόμα, δε, και μεταξύ των μεξικανών μεταναστών που γεννήθηκαν στις ΗΠΑ, η γονιμότητα έχει καταρρεύσει, καθώς οι μετανάστες που ενσωματώνονται στις Δυτικές κοινωνίες αποκτούν επίσης λιγότερα παιδιά.
Pet shops αντί για παιδικά είδη
Στην Ιταλία (και στην Ελλάδα) οι ορεινές περιοχές γερνούν και αδειάζουν, την ώρα που οι μεγάλες πόλεις παραμένουν πυκνοκατοικημένες, καθώς οι άνθρωποι μετακομίζουν εκεί ακόμη κι αν γεννούν λιγότερα παιδιά. Η αγγλίδα κοινωνιολόγος κάνει μάλιστα μια παράξενη παρατήρηση: Οταν κατεβαίνεις από το τρένο στη Ρώμη, αντί για καταστήματα με παιδικά είδη βλέπεις pet shops, κάτι που παρατήρησε και ο αμερικανός δημοσιογράφος όταν επισκέφθηκε την ιταλική πρωτεύουσα με την οικογένειά του.
Οι επιπτώσεις στην οικονομία είναι καταστροφικές γιατί όταν ο πληθυσμός γερνάει οι ηλικιωμένοι είναι συνήθως λιγότερο παραγωγικοί. Οι νέοι είναι οι καινοτόμοι, οι παραγωγικοί, αυτοί που ξεκινούν νέες εταιρείες. Αλλά καθώς ολόκληρη η οικονομία γερνάει, γίνεται και πιο υποτονική, εξηγεί η δρ Ιβανς. Και οι νεότεροι εργαζόμενοι, είτε μέσω αποταμιεύσεων είτε μέσω φόρων, πρέπει να πληρώνουν για την υγειονομική περίθαλψη των ηλικιωμένων, το κόστος ζωής ή τις παροχές συντάξεων.
Αυτό στη συνέχεια δημιουργεί τεράστια δημοσιονομική πίεση, επειδή οι κυβερνήσεις ή τα άτομα πρέπει να δαπανήσουν μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων τους, δεδομένων των αυξανόμενων ποσοστών εξάρτησης. Και αν μας απασχολούν πράγματα όπως ο μετριασμός της κλιματικής αλλαγής, οι κυβερνήσεις απλώς δεν θα έχουν αρκετά χρήματα για να δαπανήσουν σε επιπλέον παροχές προς τους ηλικιωμένους.
Σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ενωση τα φορολογικά έσοδα δαπανώνται ολοένα και περισσότερο στην υγειονομική περίθαλψη και στις συντάξεις ηλικιωμένων. Μεταξύ 2003-2019, το μερίδιο των συνταξιοδοτικών δαπανών της Ισπανίας προς το ΑΕΠ αυξήθηκε απότομα, κατά 3,8 ποσοστιαίες μονάδες. Αυτό καθιστά ακόμα πιο δύσκολη την επένδυση σε πράσινη βιομηχανική πολιτική και στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής μετά από τρομερές πλημμύρες.
Επιπλέον, αν οι νεότεροι αποταμιεύουν περισσότερα χρήματα, όπως συμβαίνει στην Κίνα, τότε θα ξοδεύουν λιγότερα, κάτι που έχει αρνητικές επιπτώσεις σε ολόκληρη την οικονομία.
Σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, εξάλλου, όπου η γυναικεία απασχόληση είναι χαμηλή, όπως εκείνες της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής και της Νότιας Ασίας, ένας άνδρας μπορεί να συντηρεί τέσσερις ηλικιωμένους γονείς. Αυτή η δημοσιονομική πίεση απειλεί τις αξιολογήσεις του δημόσιου χρέους, καθιστώντας τον δανεισμό πιο ακριβό για αυτές τις χώρες.
Κάτι συμβαίνει λοιπόν πολύ πρόσφατα –ίσως τα τελευταία 15 χρόνια– παντού και ταυτόχρονα, σε εντελώς διαφορετικές οικονομίες, σε εντελώς διαφορετικά συστήματα διακυβέρνησης και πρόνοιας και σε εντελώς διαφορετικά επίπεδα φιλελευθερισμού και θρησκευτικότητας.
Πού οφείλεται η παγκόσμια κατάρρευση της γονιμότητας;
Η δρ Αλις Ιβανς επισημαίνει τρεις βασικούς παράγοντες, που μπορεί να ισχύουν σε διαφορετικό βαθμό σε κάθε χώρα και θα μπορούσαν να εξηγήσουν την υπογεννητικότητα:
- Αύξηση του αριθμού των singles
- Προσωποποιημένη online ψυχαγωγία
- Μεγάλο κόστος για παιδική φροντίδα και συνεχή εκπαίδευση
Πολλά ζευγάρια δεν θέλουν να αποκτήσουν απογόνους ή αδυνατούν να κάνουν περισσότερα από ένα ή δύο παιδιά και ο λόγος είναι το κόστος της ανατροφής τους. Η παιδική φροντίδα δεν είναι αμελητέα, ενώ για πολλές οικογένειες το κόστος της εκπαίδευσης και των μετεκπαιδεύσεων που απαιτεί διαρκώς ο επαγγελματικός ανταγωνισμός είναι δυσβάστακτο.
Από την άλλη πλευρά, αυξάνεται παντού ο αριθμός εκείνων που προτιμούν να ζουν μόνοι. Στη Σουηδία, για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί μια πραγματικά τεράστια αύξηση των singles. Αλλά όχι μόνο εκεί. Οι singles είναι παγκόσμια τάση. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα είδος κρίσης ζευγαρώματος. Στις ΗΠΑ, πάνω από τους μισούς πολίτες μεταξύ 18 και 34 ετών δεν συζούν ούτε είναι παντρεμένοι. Είναι singles. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής, της Ανατολικής Ασίας, στην Κίνα και στη Νότια Κορέα.
Και (σχεδόν) όλοι είναι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν είναι απλώς θέμα φύλου, είναι θέμα μοναξιάς, υποστηρίζει η δρ Αλις Ιβανς. Τονίζει ότι οι άνθρωποι χάνουν την κοινωνική τους δεξιότητα να γοητεύουν και να κάνουν φίλους. Και αν δεν έχεις ένα δίκτυο κοινωνικά ενεργό, τότε ακόμα και αν θελήσεις να βγεις έξω, κανέναν δεν θα βρεις εκεί. Οπότε η μοναξιά ενισχύεται.
Από την άλλη πλευρά, καθώς οι γυναίκες εργάζονται όλο και περισσότερο και αποκτούν υψηλότερες δεξιότητες, μπορούν να είναι οικονομικά πιο ανεξάρτητες και να επιλέγουν να είναι μόνες. Θα παντρεύονταν, δε, μόνο έναν άνδρα γοητευτικό –αν βρουν την αγάπη, αλλά φυσικά τα smartphones το εμποδίζουν αυτό– που θα προσέφερε ένα επιθυμητό πακέτο αγαθών, είτε αυτό είναι ελκυστικότητα, είτε ψυχαγωγία, είτε χρήματα.
Πιο καλή η (ψηφιακή) μοναξιά
Γεγονός είναι ότι κάθε τόπος έχει τις δικές του πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Αλλά το μεγάλο σοκ που συνέβη παντού και ταυτόχρονα είναι οι τεράστιες βελτιώσεις στην προσωπική διαδικτυακή ψυχαγωγία και η μεγάλη αύξησή της, είτε πρόκειται για την παρακολούθηση σειρών στο Netflix είτε για αθλητικά στοιχήματα. Να σημειωθεί ότι ο διαδικτυακός τζόγος έχει γίνει απολύτως μαζικός στη Βραζιλία και στη Λατινική Αμερική ευρύτερα. Μπορεί κανείς να μπει επίσης στο PornHub. Η διαδικτυακή συνδεσιμότητα, εξάλλου, επιτρέπει στους ανθρώπους να κάνουν βόλτες στο Instagram και να παίζουν βιντεοπαιχνίδια, όπως το «Call of Duty» ή το «World of Warcraft».
Ετσι, όλοι αποσυρόμαστε σε αυτή την ψηφιακή μοναξιά. Σύμφωνα με την αγγλίδα κοινωνιολόγο, αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή η τεχνολογία καθιστά πιο ωραίο και πιο εύκολο το να μένεις στο σπίτι – πλέον μπορείς ακόμη και να εργάζεσαι από το σπίτι. Μάλιστα, μερικές από αυτές τις εφαρμογές είναι απόλυτα εθιστικές, αποσπώντας την προσοχή των χρηστών με συνεχείς δόσεις ντοπαμίνης, που βοηθάει να νιώθεις ευχαρίστηση, καθώς κάθε εφαρμογή (και κάθε τεχνολογική εταιρεία) ανταγωνίζεται τις άλλες για να κρατήσει τους χρήστες της αγκιστρωμένους.
Ουσιαστικά, όμως, η τεχνολογία ανταγωνίζεται τις προσωπικές επαφές. Αυτός είναι ο φόβος της, λέει η δρ Ιβανς. Γιατί είναι πιο εύκολο να παίζεις βιντεοπαιχνίδια ή τυχερά παιχνίδια στο σπίτι παρά να πας σε ένα μπαρ, όπου θα μπορούσες να φλερτάρεις με μια ωραία γυναίκα. Και αυτό αποτελεί μια παγκόσμια εξήγηση, παρατηρεί ο Ρος Ντάουθατ, επειδή υπάρχουν μεν τεράστιες διαφορές στην πρόσβαση στο διαδίκτυο κ.λπ., αλλά η διείσδυση των smartphones είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο: τόσο στην Ινδία όσο και στην Αφρική βρίσκεις ανθρώπους με smartphones.
Η αγγλίδα κοινωνιολόγος επισημαίνει, ωστόσο, ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά, καθώς η Υποσαχάρια Αφρική έχει πολύ χαμηλότερα ποσοστά διείσδυσης των smartphones.
Υπάρχει λύση; Χλωμό…
Θα μπορούσαν άραγε να έρθουν ξανά κοντά τα φύλα; Και αν ναι, πώς; «Ειλικρινά δεν γνωρίζω τις απαντήσεις» λέει η δρ Ιβανς. Προσθέτει όμως ότι υπάρχουν μερικά πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε, όπως το να ρυθμίσουμε με κάποιον τρόπο την τεχνολογία. Τα σχολεία χωρίς τηλέφωνα, για παράδειγμα, θα επέτρεπαν στους νέους να μιλούν μεταξύ τους, να παίζουν στα πάρκα, να κάνουν αστεία και να μαθαίνουν πώς να κάνουν αστεία, να είναι λιγότερο αγχωμένοι.
Αλλά σαφώς δεν είναι επαρκής λύση, επειδή εμείς, ως ενήλικες, είμαστε επίσης ευάλωτοι και παρασυρόμαστε από όλα αυτά τα πράγματα. Πολιτικά, δε, είναι πολύ δύσκολο. Καθώς οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο εξαρτημένοι από την προσωπική διαδικτυακή ψυχαγωγία, θέλουν να προστατεύσουν αυτές τις ελευθερίες. Ταυτόχρονα, όλες οι εταιρείες –από το Netflix μέχρι τα αθλητικά τυχερά παιχνίδια– θα ασκήσουν πιέσεις σε διαφορετικά πολιτικά κόμματα για να αποτρέψουν κάθε είδους περιορισμούς και κανονισμούς.
Θα μπορούσε να συμβάλει η κουλτούρα; Σίγουρα ναι, απαντά η δρ Ιβανς και λέει ότι θα ήταν υπέροχο αν το Χόλιγουντ έκανε και πάλι ρομαντικές ταινίες όπως παλιά – η ίδια μάλιστα έγραψε πέρυσι ένα σενάριο για το πώς το Χόλιγουντ θα μπορούσε να υποστηρίξει τη γονιμότητα. Ωστόσο, αν δεν ενδιαφέρεσαι για τις ρομαντικές κομεντί κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά δύσκολο σήμερα, που έχουμε άπειρες επιλογές ψυχαγωγίας στο χέρι μας (στην Κίνα, για παράδειγμα, πολλές δημοφιλείς ταινίες μιλούν για διαζύγια).
Η οικονομική πολιτική των κυβερνήσεων, όπως για παράδειγμα οι φορολογικές απαλλαγές για γονείς, θα μπορούσε να είναι μια λύση, χρειάζονται όμως απίστευτα μεγάλα ποσά, πράγμα ανέφικτο για μια χώρα που βιώνει οικονομική παρακμή, η οποία προκαλείται από την πτώση των γεννήσεων.
Ο ρόλος της θρησκείας
Συνολικά ισχύει ότι οι θρησκευόμενοι τείνουν να αποκτούν περισσότερα παιδιά από τους κοσμικούς. Μήπως αυτά τα διαφορετικά ποσοστά γεννήσεων σημαίνουν ότι, για παράδειγμα, τελικά ο κοσμικός Δυτικός κόσμος θα γίνει απλώς πιο θρησκευόμενος και πιο συντηρητικός, επειδή μόνο οι θρησκευόμενοι θα κάνουν παιδιά; «Νομίζω ότι εμπειρικά είναι δύσκολο να το αρνηθούμε αυτό» απαντά η αγγλίδα κοινωνιολόγος.
Για παράδειγμα, στη Βρετανία οι μουσουλμάνοι παρουσιάζουν πολύ υψηλότερη γονιμότητα. Ετσι, η Βρετανία θα δει μεγάλη αύξηση ενός μουσουλμανικού, πιο ενεργού πολιτικά πληθυσμού, κάτι που θα έχει τεράστιες πολιτικές συνέπειες για τη χώρα. Και αν οι φιλελεύθεροι κοσμικοί πολίτες δεν κάνουν περισσότερα παιδιά, θα έχουν λιγότερη πολιτική επιρροή. Το βλέπουμε αυτό και στο Ισραήλ. Κατά μέσο όρο οι οικογένειες των υπερσυντηρητικών χασιδικών Εβραίων έχουν έξι με οκτώ παιδιά η καθεμία. Αυτό αλλάζει την κατεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής του Ισραήλ. Σε κάθε χώρα τέτοιες δημογραφικές επιπτώσεις είναι τεράστιες.
Ποιο είναι λοιπόν το μέλλον της ανθρωπότητας σύμφωνα με την ανάλυση της Αλις Ιβανς; Ζοφερό αναμφίβολα, αν φανταστεί κανείς την επικράτηση υπερσυντηρητικών πολιτών (γιατί αυτοί πολλαπλασιάζονται πιο εύκολα) και φτωχοποιημένων κρατών που δεν θα μπορούν οικονομικά να αντιμετωπίσουν την κλιματική κρίση.