Ο Διονύσης Σαββόπουλος, στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα» περιγράφει τον κενό χρόνο όταν ως παιδί —στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950— έκανε ησυχία, σε ένα μπλε κρεβατάκι σε μια γωνιά του υπνοδωματίου των γονιών του για να μην τους ξυπνήσει. Περιγράφει δηλαδή πώς αξιοποιούσε τον χρόνο πλέκοντας με το μυαλό του τα πρώτα του στιχάκια.
Οι παλαιότερες γενιές, όσοι μεγάλωσαν πριν από την έλευση του Διαδικτύου, των social media και των smartphones, διάβαζαν περισσότερο, συζητούσαν πρόσωπο με πρόσωπο και είχαν την πολυτέλεια να βαριούνται. Κάπως έτσι καλλιέργησαν την ικανότητα για δημιουργική σκέψη και συγκέντρωση. Οι σημερινοί νέοι μοιάζει να βρίσκονται σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον.
Οπως επισημαίνει ανάλυση των New York Times, η συνεχής χρήση των smartphones καταστέλλει μια βασική λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου: την ικανότητα να συλλογιζόμαστε χωρίς εξωτερικό ερέθισμα. Εκεί που κάποτε το μυαλό περιπλανιόταν και γεννούσε ιδέες –στο μπάνιο, στον δρόμο, στην ουρά–, τώρα αναζητά διαρκώς επιβεβαίωση από τις ειδοποιήσεις σε μία οθόνη. Οι στιγμές σιωπής δεν υφίστανται πια.
Ακόμα και τα πανεπιστήμια ανησυχούν. Οπως σημειώνεται στο κείμενο των ΝΥTimes, όλο και περισσότεροι καθηγητές εκφράζουν τον προβληματισμό τους: οι φοιτητές τους δυσκολεύονται να αναπτύξουν συνεκτική επιχειρηματολογία, να διαβάσουν σε βάθος, να υπομείνουν την πνευματική αμφιβολία. Προτιμούν να «γκουγκλάρουν» και να υιοθετήσουν την πρώτη απάντηση που θα τους δώσει ένας αλγόριθμος.
Δεν πρόκειται για νοσταλγία του παρελθόντος, αλλά για επιστημονικά μετρήσιμο φαινόμενο. Οι έρευνες δείχνουν ότι η συνεχής ενασχόληση με το κινητό ενισχύει τον επιφανειακό τρόπο σκέψης. Οι νευρώνες γίνονται ανυπόμονοι. Η προσοχή διασπάται, η δημιουργικότητα συρρικνώνεται. Και το πιο ανησυχητικό: αυτό που μοιάζει με «ενημέρωση» είναι στην ουσία ένας μηχανισμός που ενισχύει την ομοιομορφία και την πνευματική νωθρότητα.
Οσοι γεννηθήκαμε πριν από το 1980 δεν έχουμε ξεχάσει τα καλοκαιρινά μεσημέρια της παιδικής ηλικίας. Τότε που έπρεπε να (κάνουμε) ότι κοιμόμαστε για να μην ενοχλούμε τους μεγάλους. Ακόμη και στο ημίφως με τα παντζούρια κλειστά, όταν δεν μπορούσες να ξεφυλλίσεις Μπλεκ ή Λούκυ Λουκ, κάτι αναγκαζόσουν να κατασκευάσεις με το μυαλό σου. Δεν γίναμε όλοι καλλιτέχνες ή διανοούμενοι, αλλά μια φαντασία την αποκτήσαμε.
Ασκηθήκαμε στη μετατροπή της πλήξης σε σκέψη χωρίς να υπάρχουν εξωτερικά ερεθίσματα. Σήμερα, ως μεσήλικες πια, έχουμε τα ερεθίσματα έτοιμα στην οθόνη του κινητού που φέγγει στο σκοτάδι. Σκρολάρουμε. Για να συγκεντρωθούμε σε ένα βιβλίο πρέπει να κλειδώσουμε το κινητό σε άλλο δωμάτιο ή να ζητήσουμε από κάποιον άλλο να ρίχνει μια ματιά. Γιατί στην εποχή της επικοινωνίας δεν νοείται να μην απαντήσεις στον μπατζανάκη ή στον διαχειριστή της πολυκατοικίας. Και τι δικαιολογία θα πεις; Διάβαζες;
Το smartphone δεν είναι απλώς ένα εργαλείο, είναι μια επέκταση του σώματός μας. Βγαίνεις χωρίς κινητό να πας στο περίπτερο και αισθάνεσαι γυμνός. Απορείς πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό, πώς και συνεχίζεις να υπάρχεις εκτός δικτύου. Κι όμως είσαι ακόμη εκεί, στον δρόμο, χωρίς να απειλείται η ύπαρξή σου. Παρατηρείς μάλιστα και το περιβάλλον γύρω σου, ακόμη και τους ανθρώπους.
Οι New York Times θέτουν και την πολιτική διάσταση: τι είδους πολίτες διαμορφώνει αυτό το τεχνολογικό περιβάλλον; Η συνεχής τροφοδότηση του νου με πληροφορίες δεν οδηγεί σε ενημερωμένους, σκεπτόμενους ανθρώπους, αλλά σε κουρασμένους καταναλωτές περιεχομένου. Οι δημοκρατίες χρειάζονται πολίτες που μπορούν να αμφισβητήσουν και κυρίως να σκεφτούν πέρα από τη στιγμιαία αντίδραση. Και εμείς τι κάνουμε; Ανανεώνουμε το feed. Το να μένουμε για λίγη ώρα μόνοι με τον εαυτό μας, χωρίς μουσική, χωρίς οθόνες, χωρίς αυτή τη «βοήθεια» για να μην αισθανθούμε πλήξη, δεν είναι πολυτέλεια. Είναι ανάγκη. «Οσο κι αν μας φαίνεται περίεργο, η ελευθερία αρχίζει με την πλήξη. Και η σκέψη με τη σιωπή» γράφει η Μέρι Χάρινγκτον στη νεοϋορκέζικη εφημερίδα.
Σύμφωνα με ένα ακόμη ενδιαφέρον άρθρο, αυτή τη φορά από τους Times του Λονδίνου, τα παιδιά σήμερα ζουν σε περιβάλλον αφιλτράριστου περιεχομένου: TikTok, YouTube, memes, βίντεο και εικόνες που κατασκευάστηκαν με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης. Τα νέα παιδιά, γράφει η εφημερίδα, συνηθίζουν σε σύντομες δόσεις πληροφορίας με εθιστική επίδραση. Δεν αφιερώνουν αρκετό χρόνο για σκέψη ή ενδοσκόπηση.
Η αλήθεια είναι ότι κι εμείς «μοντάραμε» ως παιδιά εικόνες και ερεθίσματα στο μυαλό μας. Αλλά βάζαμε και τα δικά μας στοιχεία μέσα. Οσα πλάθαμε τις ώρες της σιωπής περιμένοντας να ξαναρχίσει η ζωή. Κάτι που σήμερα κοντεύουμε να ξεχάσουμε ως ενήλικες διαβάζοντας ό,τι ανοησία, συμβουλή («περπάτα 10.000 βήματα», «μην περπατάς 10.000 βήματα, μόνο Τάι Τσι») ή «άποψη», συνήθως οργισμένη και απόλυτη, πετάει μπροστά στα μάτια μας το Facebook. Αφού δεν αντέχουμε εμείς και παραδινόμαστε στην ανοησία και στα σκουπίδια, πώς να αντέξουν άραγε τα παιδιά;