Δεν λείπει ποτέ από καμία λίστα με τις καλύτερες ταινίες τρόμου του παγκόσμιου κινηματογράφου, καθώς όχι μόνο επέβαλε κανόνες στο είδος –αυτή η σκηνή του ντους, την οποία έχουν κοπιάρει ουκ ολίγοι–, αλλά «έσπασε» και άλλους τόσους (η πρωταγωνίστρια βγαίνει από την ταινία μετά από 47 λεπτά). Η ταινία με το μικρότερο μπάτζετ στη φιλμογραφία του Χίτσκοκ (800.000 δολάρια), που θα αποδεικνυόταν μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες του, έκανε πρεμιέρα στις 16 Ιουνίου 1960 και από τότε μοιάζει «αρυτίδωτη».
Και στο βάθος… τα «Πουλιά»
Σε όλη την ταινία υπάρχουν διάσπαρτες αναφορές στην κλασική σκηνή με το μαχαίρι στο ντους, αλλά και στο επόμενο φιλμ, που επρόκειτο να είναι τα «Πουλιά» (1963). Στην αρχή του «Ψυχώ», για παράδειγμα, ένας ανεμιστήρας «κόβει» τον αέρα, με τα πτερύγιά του να ανεμίζουν δυνατά –μια προτύπωση για τη λεπίδα του μαχαιριού που θα «βυθιστεί» 17 φορές στο σώμα της Τζάνετ Λι (ειδικά στη σκηνή αυτή ντουμπλαρίστηκε από τη Μάρλι Ρένφρο, την οποία θα ξαναβλέπαμε μόνο στο «Tonight for Sure» του Φράνσις Φορντ Κόπολα, το 1962).
Στο λόμπι του μοτέλ, από την άλλη, ο Νόρμαν Μπέιτς (Αντονι Πέρκινς) υποδέχεται την Κρέιν υπό το άγρυπνο βλέμμα βαλσαμωμένων πτηνών (προφανώς αναφορά στη Μητέρα της αποθήκης), ενώ κάποια στιγμή ακούγεται να λέει στην επισκέπτρια: «Τρως σαν πουλάκι…Αλλά νομίζω ότι αυτή η φράση είναι λίγο ψεύτικη. Τα πουλιά τρώνε πάρα πολύ».
Κέρδη 40 φορές επάνω
Η ταινία είναι ο θρίαμβος του χαμηλού προϋπολογισμού και, με τον τρόπο της, θα επηρεάσει πολλούς επιγόνους που θα θελήσουν να πετύχουν το ακατόρθωτο με λίγα χρήματα. Ο Χίτσκοκ τη γύρισε με 800.000 δολάρια και τελικά απέφερε 32.000.000 σε ΗΠΑ και Καναδά. Παρέμεινε το πιο επικερδές δημιούργημα τού μετρ μέχρι το τέλος της ζωής του.
Η λεκάνη και ο βούρκος
Σε μια ακόμη αναφορά στην κλασική ψυχανάλυση, ο Aλφρεντ Χίτσκοκ δεν ξεχνά να τοποθετήσει εντός της ταινίας αυτό που οι ειδικοί θα ονόμαζαν «πρωκτικό στάδιο» κατά τη διάρκεια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης – μια αναφορά στη σχέση της Μάριον Κρέιν με τα χρήματα.
Καταρχάς, οι πινακίδες του αυτοκινήτου της γράφουν ANL (anal), ενώ για να ξεφορτωθεί το σημείωμα που γράφει πριν επιστρέψει τις 400.000 δολάρια, τραβάει το καζανάκι της τουαλέτας. Η κάμερα στρέφεται στη λεκάνη και έτσι το «Ψυχώ» γίνεται η πρώτη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου που δείχνει νερό τουαλέτας σε κοντινό πλάνο (αργότερα το νερό φαίνεται να στροβιλίζεται στο σιφόνι μετά τον φόνο της Κρέιν). Και όπως τα σκισμένα χαρτιά πέφτουν στη λεκάνη, έτσι και ο Μπέιτς βυθίζει το αυτοκίνητο της Κρέιν στον βούρκο για να αποκρύψει τα ίχνη της.
Αν αργήσετε, δεν τη βλέπετε
Ειδικά για την καμπάνια της ταινίας, ο Χίτσκοκ επέβαλε καινοτόμες μεθόδους, ώστε ο θεατής να ταυτίζεται με το «προϊόν» και –γιατί όχι;– να το προστατεύει. Σε κάθε αίθουσα όπου προβαλλόταν υπήρχε ένα χαρτόνι τοποθετημένο στην είσοδο, με τον σκηνοθέτη να δείχνει το ρολόι στο χέρι του και ένα σημείωμα που έγραφε: «Ο διευθυντής αυτής της αίθουσας έχει λάβει σαφείς οδηγίες να μην εισέλθει κανείς μετά την έναρξη της προβολής. Οποιεσδήποτε προσπάθειες εισόδου από τις πλευρικές πόρτες θα αντιμετωπιστούν διά της βίας. Ολη αυτή η ιδιαίτερη μεταχείριση προβλέπεται για να απολαύσετε το “Ψυχώ” όσο το δυνατόν καλύτερα. Υπογραφή: Αλφρεντ Χίτσκοκ».
Οταν η ταινία προβλήθηκε στην Ελλάδα, αποφεύχθηκαν τέτοιου είδους απειλές. Το τρέιλερ του φιλμ, από την άλλη, διαρκούσε 6 λεπτά, με τον Χίτκσοκ «ξεναγό» στα πλατό του!
Το σπίτι που γέννησε ένας πίνακας
Ο δαιμόνιος Χίτσκοκ δεν θα μπορούσε παρά να αναζητήσει ένα στιλιζαρισμένο πρότυπο και πάνω του να κατασκευάσει την «οικία Μπέιτς», με τις σκιές, τα ερμητικά κλειστά παράθυρα και την ατμόσφαιρα γκόθικ τρόμου. Το βρήκε σε έναν πίνακα του διάσημου αμερικανού ζωγράφου Εντουαρντ Χόπερ, ο οποίος εκτίθεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Ο λόγος για «Το σπίτι στις γραμμές του τρένου» (House by the railroad), ελαιογραφία του 1925. Είναι εμφανές, λοιπόν, ότι οι αρχιτεκτονικές γραμμές και λεπτομέρειες μεταφέρθηκαν, σχεδόν αυτούσιες, στο αντίστοιχο σκηνικό.
Η ηδονοβλεψία και η Σωσάννα
«Ψυχώ» (και Χίτσκοκ) σημαίνει ηδονοβλεψία, θεματική την οποία ανέπτυξε ήδη έξι χρόνια πριν στον «Σιωπηλό μάρτυρα». Σε ένα από τα πολλά κλεισίματα του ματιού προς τους θεατές, ο Νόρμαν, λίγο πριν αρχίσει να βλέπει τη Μάριον από την «κλειδαρότρυπα» του τοίχου, αφαιρεί έναν πίνακα.
Ο τελευταίος δεν έχει καθόλου τυχαίο μοτίβο: ονομάζεται «Η Σωσάννα και οι Γέροντες» (Susanna and the Εlders) και απεικονίζει ηλικιωμένους Ιουδαίους που βλέπουν μια γυναίκα να παίρνει το μπάνιο της (μια ιστορία από το Βιβλίο του Δανιήλ).
Η επίδραση στον Ντίλαν
To φιλμ δεν άφησε ασυγκίνητο τον Μπομπ Ντίλαν, ο οποίος αντλούσε έμπνευση από μια μεγάλη γκάμα λογοτεχνικών και κινηματογραφικών αναφορών. Η ταινία, λοιπόν, ταίριαξε γάντι στην κριτική του για την παρανοϊκή Αμερική που ζει μέσα στον φόβο. Το «Motorpsycho Νightmare» (1964) δεν δανείστηκε απλώς τον τίτλο από το «Ψυχώ». Στην πέμπτη στροφή διαβάζουμε: «Εκεί στεκόταν η Ρίτα/ Που έμοιαζε εντελώς με τον Τόνι Πέρκινς. “Θα κάνεις ντους;” με ρώτησε. “Οχι, την έχω ξαναδεί αυτή την ταινία”» – μια ευθεία αναφορά στη σκηνή του φόνου της Τζάνετ Λι μέσα στο μπάνιο.
Η επίδραση στον Ντε Λίλο
Το «Σημείο Ωμέγα» του Ντον Ντε Λίλο (εκδ. Εστία, μτφ. Ελένη Γιαννακάκη, 2013) ξεκινάει (και τελειώνει) με την προβολή της βίντεο εγκατάστασης «24 hour Psycho» του Ντάγκλας Γκόρντον: την προβολή, δηλαδή, της χιτσκοκικής ταινίας, αλλά με ρυθμό 2 καρέ το δευτερόλεπτο, αντί 24 που είχε η πρωτότυπη. Το αποτέλεσμα είναι να διαρκεί 24 ώρες, λειτουργώντας έτσι ως σχολιασμός του φαινομένου της επανάληψης στη σύγχρονη τέχνη.