Η Γαλλία του 1968 σαρώθηκε όσο καμία άλλη χώρα από το τεράστιο κύμα αμφισβήτησης. Αλλά η χρονιά εκείνη δεν σταμάτησε στα κράσπεδα των γαλλικών πανεπιστημίων. Από το Λος Άντζελες και το Μεξικό έως την Πράγα και τη Σαϊγκόν ο κόσμος βίωνε μία πρωτόγνωρη κοινωνική και πολιτιστική έκρηξη
Λίγες χρονιές στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μπορούν να σταθούν από μόνες τους ως σύμβολα και να περικλείσουν το πνεύμα και το ύφος μιας ολόκληρης εποχής. Πιθανότατα μάλιστα μόνο το 1989 να συναγωνίζεται το 1968 σε παγκόσμιο επίπεδο. Λίγο πριν εκπνεύσει η δεκαετία του 1960 και καταφτάσει η δεκαετία των αντιηρώων, του Γουοτεργκέιτ, των δικτατοριών και της πετρελαϊκής κρίσης, το πνεύμα των εξεγέρσεων οδήγησε σε κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς. Όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και σε άλλες χώρες.
«Μαύροι Πάνθηρες» στο Σικάγο
Η πολιτική δράση της οργάνωσης «Μαύροι Πάνθηρες» κυριάρχησε σε όλη την περίοδο των κοινωνικών ταραχών. Με συχνές διαδηλώσεις στις μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ –όπως το Σικάγο, όπου μάλιστα φιλοξενούνταν το Συνέδριο των Δημοκρατικών– και την υψωμένη γροθιά στον αέρα διακήρυξαν την ανάγκη συμμετοχής των Αφροαμερικανών στην ευημερία. Η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, εξάλλου, στο Μέμφις του Τενεσί στις 4 Απριλίου εκείνης της χρονιάς ξεσήκωσε αρχικά τον πληθυσμό της Πολιτείας που αποτελούνταν από μαύρους κατά 40%. Ήταν μόνο ο σπινθήρας που θα απλωνόταν σε όλη τη χώρα.
Βάθρο της εξέγερσης στο Μεξικό
Το 1968 ήταν χρονιά Ολυμπιακών Αγώνων για το Μεξικό, αλλά η φτώχεια και η αυταρχικότητα του πολιτικού συστήματος δεν μπορούσαν να κρυφτούν πίσω από το προπέτασμα προόδου. «Δεν θέλουμε την Ολυμπιάδα, θέλουμε την επανάσταση» ήταν το βασικό σύνθημα στην εξέγερση του Εθνικού Πανεπιστημίου του Μεξικού. Η αιματηρή συνέχεια δόθηκε στις 2 Οκτωβρίου, στις συγκρούσεις του Στρατού με διαδηλωτές στην Πλατεία των Τριών Πολιτισμών.
Το πιο χαρακτηριστικό στιγμιότυπο, ωστόσο, προέκυψε από την απονομή μεταλλίων μετά τον τελικό των 200 μέτρων στίβου, όπου αναδείχτηκε χρυσός νικητής ο Αμερικανός Τόμι Σμιθ. Δεύτερος τερμάτισε ο Πίτερ Νόρμαν από την Αυστραλία και τρίτος ο επίσης Αμερικανός Τζον Κάρλος. Στην τελετή και οι τρεις εμφανίστηκαν φορώντας τα εμβλήματα του «Olympic Project for Human Rights» (OPHR) στις φόρμες τους. Οι δύο συμπατριώτες μάλιστα φορούσαν από ένα μαύρο γάντι, μαύρο κασκόλ ο Σμιθ και αφρικανικό περιδέραιο ο Κάρλος. Την ώρα που υψωνόταν η σημαία της χώρας τους και παιζόταν ο εθνικός ύμνος, και οι δύο χαμήλωσαν το κεφάλι τους και ύψωσαν ο πρώτος το δεξί χέρι, ο άλλος το αριστερό, σφιγμένο σε γροθιά. Συμβόλιζαν έτσι τη δυναμική του κινήματος των Αφροαμερικανών.
Η χαμένη άνοιξη της Πράγας
Για την Τσεχοσλοβακία το 1968 ταυτίζεται με τις προσπάθειες του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος, να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού στη χώρα. Τελικά, η Άνοιξη της Πράγας έμεινε στην Ιστορία συμβολίζοντας δύο ιστορικά φαινόμενα: το πείραμα της εγκαθίδρυσης ενός «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο», αλλά και την εισβολή των 4.600 τανκς του Συμφώνου της Βαρσοβίας στις 21 Αυγούστου.
Ψυχεδέλεια στο Λος Αντζελες
Το πνεύμα ελευθερίας, αμφισβήτησης και πειραματισμού είχε αγγίξει τη ροκ μουσική από την προηγούμενη χρονιά: ψυχεδέλεια και αυτοσχεδιασμοί απελευθέρωσαν το είδος και σε συνδυασμό με την έκρηξη της σεξουαλικής επανάστασης, του αντιπολεμικού κινήματος, της χίπι αντικουλτούρας, αλλά και την εκτεταμένη χρήση μαριχουάνας και παραισθησιογόνων δημιούργησαν μια νέα αντίληψη κοινότητας. Οι μεγάλες δωρεάν συναυλίες σε ανοιχτούς χώρους (όπως το Φεστιβάλ στην παραλία Βένις του Λος Αντζελες) βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη στις αμερικανικές πόλεις, ειδικά στην Καλιφόρνια, με σύμμαχο τον καιρό. Το απόγειο αυτής της κοινοβιακής αντίληψης θα ερχόταν ένα χρόνο μετά με το Γούντστοκ.
Αποστολή αυτοκτονίας στο Βιετνάμ
Το 1968 η επανεκλογή του Λίντον Τζόνσον στην Προεδρία των ΗΠΑ θεωρούνταν πολύ πιθανή, ειδικά από τη στιγμή που ο Ρόμπερτ Κένεντι αποφάσισε στα τέλη του 1967 να μη διεκδικήσει το χρίσμα του Δημοκρατικού Κόμματος παρά τα αυξανόμενα εσωτερικά προβλήματα (ταραχές στα γκέτο, απότομη αύξηση της εγκληματικότητας από το 1965). Η κατάσταση άλλαξε στις 31 Ιανουαρίου 1968 –τη βιετναμέζικη Πρωτοχρονιά, δηλαδή– όταν η κομμουνιστική πλευρά εξαπέλυσε τη μεγαλύτερη επίθεσή της στη μέχρι τότε πορεία του πολέμου στο Βιετνάμ. Η επίθεση έπληξε 36 από τις 44 πρωτεύουσες νομών, 64 κέντρα μικρότερων διοικητικών υποδιαιρέσεων (το ένα τρίτο της χώρας) και πέντε από τις έξι μεγαλύτερες πόλεις του Νότιου Βιετνάμ. Στη Σαϊγκόν επλήγησαν το κτιριακό σύμπλεγμα της αμερικανικής πρεσβείας, το προεδρικό μέγαρο του Νότιου Βιετνάμ, το γενικό επιτελείο ενόπλων δυνάμεων του Νότιου Βιετνάμ και άλλες σημαντικές στρατιωτικές βάσεις και κρατικές εγκαταστάσεις. Από στρατιωτικής απόψεως, η επίθεση δεν ήταν πετυχημένη: οι Bορειοβιετναμέζοι μετρούσαν 30.000 νεκρούς και αραίωση δυνάμεων. Είχε όμως ανέλπιστα μεγάλη επιτυχία όσον αφορά τις συνέπειές της στο εσωτερικό μέτωπο των ΗΠΑ, όπου η κοινή γνώμη εμφανιζόταν πλέον κουρασμένη και οργισμένη για τον τριετή πόλεμο που συνεχιζόταν. Στις 31 Μαρτίου ο Τζόνσον ανακοίνωσε ότι δεν θα αποδεχθεί το χρίσμα. Aνοιγε ο δρόμος για τον Ρίτσαρντ Νίξον.
Βία στο Βερολίνο
Ο Ρούντι Ντούτσκε (1940 – 1979) είχε ενταχθεί στη Σοσιαλιστική Γερμανική Φοιτητική Ένωση (SDS) και έγινε ο αναμφισβήτητος ηγέτης της, κορυφαία φυσιογνωμία της εξωκοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης. To απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης, 11 Απριλίου 1968, δέχθηκε δύο σφαίρες στο κεφάλι και μία στο στήθος από τον ακροδεξιό ελαιοχρωματιστή Γιόζεφ Έρβιν Μπάχμαν, στην κεντρική λεωφόρο του Δυτικού Βερολίνου. Κουρφίρστενταμ. «Δεν αντέχω τους κομμουνιστές!», δήλωσε ο επίδοξος δολοφόνος προσθέτοντας ότι εμπνεύστηκε από την προ εβδομάδος δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Τρεις αλλεπάλληλες εγχειρήσεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών έσωσαν τη ζωή του Ντούτσκε (ο οποίος όμως δεν θα συνερχόταν ποτέ εντελώς από τα τραύματά του, τα οποία και αποτέλεσαν την αιτία του θανάτου του). Η απόπειρα δολοφονίας προκάλεσε βίαιες διαδηλώσεις σε όλη τη Γερμανία, με τη συμμετοχή 500.000 ατόμων, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της Αστυνομίας, σε δεκάδες γερμανικές πόλεις. Πάνω από 500 άτομα τραυματίστηκαν στις συγκρούσεις αστυνομίας-διαδηλωτών, ενώ δύο ακόμη πολίτες έπεσαν νεκροί στο Μόναχο: ο 24χρονος φοιτητής Ρίντιγκερ Σρεκ και ο 32χρονος φωτορεπόρτερ Κλάους Φρινγκς.
Η φοιτητική εξέγερση στο Σεράγεβο
Στις 2 Ιουνίου φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Σεράγεβου προχώρησαν σε επταήμερη κατάληψη και αποχή. Η Αστυνομία αντέδρασε αμέσως με άγριους προπηλακισμούς οδηγώντας τους φοιτητές να οχυρωθούν στο Τμήμα Φιλοσοφίας οργανώνοντας συζητήσεις για την κοινωνική δικαιοσύνη. Εξέφρασαν ακόμη την αντίθεσή τους στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που, σύμφωνα με τους ίδιους, έφερναν πιο κοντά την ανεργία. Ο πρόεδρος Τίτο εμφανίστηκε στις 9 Ιουνίου σε τηλεοπτικό διάγγελμα, όπου αναγνώριζε ότι οι φοιτητές είχαν «δίκιο», ενώ ικανοποίησε ορισμένα αιτήματά τους. Βέβαια, την επόμενη χρονιά οδήγησε στη φυλακή ηγετικά στελέχη της εξέγερσης.
Εν τω μεταξύ, στην Ελλάδα της χούντας
Το διεθνές 1968 βρίσκει την Ελλάδα «στον γύψο» και τη χούντα να κυβερνά με σιδερένια πυγμή. «Αι συγκεντρώσεις απηγορεύοντο» και το καθεστώς θεμελίωνε το ανελεύθερο σύστημα της Ελλάδος Ελλήνων Χριστιανών. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Αλέκος Παναγούλης ήταν από τους ελάχιστους που αντιτάχθηκαν ενεργά στη δικτατορία. Στις 3 Αυγούστου έστησε ενέδρα κοντά στη Βάρκιζα στον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο. Απέτυχε και συνελήφθη. Βασανίστηκε και καταδικάστηκε δις εις θάνατον, φυλακίστηκε αρχικά στην Αίγινα και μετά στο Μπογιάτι, δραπέτευσε τον Ιούνιο του 1969, συνελήφθη ξανά και κλείστηκε στην απομόνωση. Συνομιλώντας αργότερα με την ιταλίδα δημοσιογράφο Οριάνα Φαλάτσι είχε πει: «Δεν επιδίωξα να σκοτώσω έναν άνθρωπο. Επιδίωξα να σκοτώσω έναν τύραννο».
Η χρονιά, όμως, περιλαμβάνει και μια «έμμεση» πολιτική συγκέντρωση: στις 3 Νοεμβρίου χιλιάδες Αθηναίοι βγαίνουν στους δρόμους πέριξ του Συντάγματος για να συνοδεύσουν στην τελευταία κατοικία τον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος είχε πεθάνει δύο μέρες πριν. Μετά την τελετή το πλήθος διαλύθηκε χωρίς επεισόδια.
Κατά τα άλλα, τον Μάιο του ’68, και ενώ ο Ντε Γκολ διαλύει τη Βουλή και προκηρύσσει εκλογές (στις 30 του μήνα) ύστερα από τη φοιτητική εξέγερση, στην Αθήνα ο χουντικός υπουργός Παιδείας Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου δίνει εντολή να «κουρεύονται με την ψιλή» οι μακρυμάλληδες μαθητές και οι μαθήτριες να δένουν τα μαλλιά τους «μόνο με κορδέλα λευκή, μαύρη ή θαλασσιά». Στις 31 Μαΐου εξαγγέλλεται η αναμόρφωση του συστήματος εισαγωγής στην ανώτατη εκπαίδευση με αύξηση, από 6 σε 13, των «κύκλων σχολών».