Στις 19 Σεπτεμβρίου 1940 ο Πολωνός Βίτολντ Πιλέτσκι αποχαιρετά τον παλιό του εαυτό ως αξιωματικός του Ιππικού, πατέρας δύο παιδιών και εργαζόμενος στα κτήματά του, στα σύνορα μεταξύ της τότε Ανατολικής Πρωσίας και της Λιθουανίας. Την ημέρα εκείνη, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή της ιστορίας, ο αντιστασιακός αφήνεται να συλληφθεί από τους Ναζί και να εισέλθει με τον τρόπο αυτόν στο Αουσβιτς.
Αλλά γιατί να επιχειρήσει κάτι τέτοιο; Επειδή, μαζί με μια μικρή ομάδα άλλων αξιωματικών, σκόπευε να οργανώσει μια ένοπλη εξέγερση, όπως γράφει ο βρετανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζακ Φεργουέδερ στην ιστορική έρευνά του «Ο Εθελοντής» (εκδ. Gutenberg, μτφ. Θεοδώρα Δερβίρη).
Μέσα στο κολαστήριο ο Πιλέτσκι βιώνει επί τρία χρόνια την απόλυτη αθλιότητα, την οποία η Δυτική σκέψη είναι ανήμπορη να συλλάβει. Την ευθύνη διοίκησης του Αουσβιτς έχουν τα SS, αλλά τον έλεγχο ασκούν ουσιαστικά οι «kapos», κρατούμενοι που συνεργάζονται με τους Ναζί. Ο χειρότερος ανάμεσά τους είναι «ένα κτήνος από κρέας και λίπος» ονόματι Ερνστ Κράνκεμαν, που επιλέγει κρατουμένους για να χειρίζονται έναν τεράστιο οδοστρωτήρα για έργα οδοποιίας. Ο σαδιστής τους βασανίζει και τους ξυλοφορτώνει καθώς σέρνουν το μηχάνημα. Οσους πέφτουν κάτω, αφήνει να τους λιώσει ο οδοστρωτήρας.
Το ψεύτικο όνομα που έχει αποκτήσει ο Πιλέτσκι στα εργοστάσια θανάτου είναι Τόμας Σεραφίνσκι. Δημιουργεί ένα δίκτυο συλλογής πληροφοριών τις οποίες μεταφέρει στους Συμμάχους ζητώντας τους να βομβαρδίσουν την περιοχή ώστε να σταματήσει η μεταφορά άλλων κρατουμένων. Το δίκτυο αποτελείται από πενταμελείς πυρήνες, αλλά για λόγους ασφαλείας καμία ομάδα δεν γνωρίζει τις υπόλοιπες. Οι πληροφορίες μεταφέρονται κωδικοποιημένες και πυκνογραμμένες στους Συμμάχους μέσω της πολωνικής Αντίστασης.
Ούτε και ο ίδιος, πάντως, αντιλαμβάνεται τη γενοκτονία σε όλο της το μέγεθος. «Δεν είχε καταλάβει ότι είχε γίνει μάρτυρας της δημιουργίας του πρώτου θαλάμου αερίων με δυνατότητα εξόντωσης ανθρώπινης ζωής σε βιομηχανική κλίμακα… Εχοντας μόνο μια μικρή ιδέα της γενικότερης κατάστασης στην Πολωνία και καμία ενημέρωση από το BBC, αδυνατούσε να συλλάβει το ναζιστικό σχέδιο εξόντωσης των Εβραίων μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι.
»Οταν οι Σοβιετικοί θανατώθηκαν με δηλητηριώδη αέρια, νόμιζε πως έφταιγε η έλλειψη χώρου στο στρατόπεδο. Την υπόθεσή του αυτή επιβεβαίωνε το γεγονός ότι οι θάνατοι με αέριο είχαν σταματήσει μετά την κατασκευή του νέου στρατώνα στο Μπιρκενάου. Οταν έμαθε ότι ξεγύμνωσαν τις σορούς των Εβραίων, ο Βίτολντ σκέφτηκε μια άλλη θεωρία: ίσως οι Ναζί να σκότωναν τους Εβραίους για να τους λεηλατήσουν. Παρ’ όλα αυτά, ήξερε ότι όλο αυτό το κακό ξεπερνούσε οτιδήποτε είχε δει και βιώσει στο στρατόπεδο».
Η πολωνική Αντίσταση, από την άλλη, το 1942 διαπιστώνει την ύπαρξη των θαλάμων αερίων και επεξεργάζεται σχέδια για την απελευθέρωση των κρατουμένων, μεταξύ των οποίων και ένα στο οποίο η RΑF θα βομβάρδιζε την περίμετρο και τους τοίχους, ή ένα άλλο όπου οι αντιστασιακοί αλεξιπτωτιστές της Πολωνίας θα έπεφταν προερχόμενοι από τη Βρετανία.
«Τότε αποκαλύφθηκε η τραγική αδυναμία των Βρετανών να αντιληφθούν τη σημασία του Αουσβιτς. Κανένας δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι είχε μετατραπεί, από στόχο μεγάλης συμβολικής σημασίας –αν και μικρής στρατιωτικής–, το επίκεντρο μιας εκτεταμένης, μηχανοποιημένης γενοκτονίας, πρωτοφανούς στην ιστορία της ανθρωπότητας», αναφέρεται στο βιβλίο.
Από το Αουσβιτς στα βασανιστήρια
Το 1943 ο Πιλέτσκι κατορθώνει να δραπετεύσει μαζί με δύο συντρόφους του, αφού έχει πια διαπιστώσει ότι οι Σύμμαχοι δεν έχουν καμία πρόθεση να καταστρέψουν το Αουσβιτς. Το 1944 συλλαμβάνεται ενώ συμμετέχει στην Εξέγερση της Βαρσοβίας και φυλακίζεται σε στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου.
Τον Ιούλιο του 1945 συναντά τα ελεύθερα πολωνικά στρατεύματα στην Ιταλία και συμφωνεί να επιστρέψει στην Πολωνία για να συγκεντρώσει πληροφορίες για το κομμουνιστικό καθεστώς. Οι Σοβιετικοί έρχονται ως δύναμη κατοχής, όπως είχε προβλέψει. Στους δρόμους της Βαρσοβίας ανεβαίνει καθημερινά ένα αιματηρό θέατρο του παραλόγου. Τελικά επικρατεί η Γιάλτα.
Ο ίδιος δεν το δέχεται. Ζητά δικαιοσύνη, αλλά δεν τη βρίσκει στο σοβιετικό δικαστήριο. Συλλαμβάνεται και από μια ειρωνεία της τύχης ανακρίνεται, αφού υποβάλλεται σε βασανιστήρια, από έναν Πολωνοεβραίο. Καταδικάζεται, δε, σε τρις ισόβια, ως πράκτορας ξένων υπηρεσιών πληροφοριών, και εκτελείται στις 25 Μαΐου 1948 ως εχθρός του λαού.
Είναι μόλις τη δεκαετία του 1960 που δημοσιοποιείται η μυστική έκθεσή του. Αλλά ακόμη και τότε περνάει κάποιο διάστημα μέχρι να αποκωδικοποιηθούν τα μηνύματά του και στη συνέχεια να καταρρεύσει η ΕΣΣΔ, ώστε να αποκαλυφθεί κι άλλο υλικό που παρέμενε μέχρι τότε θαμμένο στα κρατικά αρχεία της Πολωνίας. Τότε είναι που φτάνει στα χέρια του γιου του ένας μεγάλος χαρτοφύλακας, που περιέχει όχι μόνο τις αναφορές του πατέρα του, αλλά και τους κώδικες που χρησιμοποιούσε.