«Αυτές τις ημέρες λαμβάνω πολλά ερωτήματα από ανθρώπους που αισθάνονται ανησυχία, αναστάτωση, ακόμη και καταπόνηση από το πολιτικό περιβάλλον μας. Οι απαντήσεις μου ήταν ειλικρινείς αλλά ελλιπείς» παραδέχεται σε ανάρτησή του στο Facebook o Ιαν Μπρέμερ, ιδρυτής και πρόεδρος της διεθνούς εταιρείας ανάλυσης πολιτικών κινδύνων Eurasia Group. Πρόσφατα, όμως, ο εξέχων αμερικανός πολιτικός επιστήμονας έλαβε μια «ειλικρινέστατη», όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, επιστολή από μία ανήσυχη αναγνώστριά του, στην οποία προσπάθησε να απαντήσει κατά το δυνατόν πληρέστερα και με την ελπίδα η απάντησή του να φανεί χρήσιμη και σε άλλους με παρόμοιες ανησυχίες πολίτες ανά τον κόσμο.
Η επιστολή
«Δεν είμαι σίγουρη ότι θα το διαβάσετε αυτό…», έγραψε καταρχάς η αναγνώστρια του Μπρέμερ. «Απευθύνομαι σε εσάς όχι για εφησυχασμό αλλά για κατεύθυνση. Υπάρχουν τρόποι δράσης που πιστεύετε ότι πραγματικά μπορούν κάνουν τη διαφορά –μονοπάτια για απλούς ανθρώπους, όπως είμαι εγώ, που αρνούνται να τα παρατήσουν; Θα σας ήμουν βαθιά ευγνώμων αν τους μοιραζόσασταν (…) Μόλις τελείωσα το “Πώς να Αντισταθείτε σε έναν Δικτάτορα” της (νομπελίστριας φιλιππινέζας δημοσιογράφου) Μαρία Ρέσα. Αναψε μια φωτιά μέσα μου αλλά με άφησε επίσης ψυχικά καταβεβλημένη. Νιώθω την ανάγκη να κάνω περισσότερα, αλλά δεν ξέρω πώς, πέρα από ό,τι κάνω αυτή τη στιγμή: πραγματοποιώ εβδομαδιαίες κλήσεις μέσω του 5calls.com (σσ: εφαρμογή που διευκολύνει πολίτες ΗΠΑ να επικοινωνούν με τους αντιπροσώπους τους στο Κογκρέσο), γράφω, μετέχω σε τοπικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, αλλά νιώθω σαν να προσπαθώ να συγκρατήσω ένα παλιρροϊκό κύμα με ένα κουταλάκι του γλυκού», εξήγησε, διερωτώμενη «πώς μπορεί ένας απλός άνθρωπος να συμβάλει στην αλλαγή».
«Δεν είμαι δικηγόρος, ούτε πολιτικός επιστήμονας, αλλά μητέρα και σύζυγος ενός πλέον συνταξιούχου αντισυνταγματάρχη. Επί 24 χρόνια στεκόμουν στο πλευρό του συζύγου μου, πιστεύοντας βαθιά στην ιδέα ότι οι θυσίες που έκανε η οικογένειά μας ήταν για το κοινό καλό, ότι η χώρα μας, παρά τα όποια ελαττώματά της, πρέσβευε την ελευθερία, την αλήθεια και την υπευθυνότητα, ότι υπήρχε κάτι άξιο τιμής σε αυτό το κάλεσμα. Αλλά τα τελευταία οκτώ χρόνια, και ιδιαίτερα αυτούς τους τελευταίους εννέα μήνες, αισθάνομαι αυτά τα θεμέλια να καταρρέουν. Οι ελευθερίες που κάποτε πίστευα ότι ήταν ιερές, διαγράφονται, αθόρυβα και αδυσώπητα» συμπλήρωσε.
«Γνωρίζω ότι δεν είστε μάντης. Αλλά σας θεωρώ κάποιον που ενώνει τα σημεία με σαφήνεια, ενσυναίσθηση και ακεραιότητα. Σας ευχαριστώ για τη δουλειά που κάνετε. Κάνετε ανθρώπους σαν εμένα να αισθάνονται λιγότερο μόνοι, και αυτό δεν είναι μικρό πράγμα σε εποχές σαν κι αυτές. Θα δεχτώ οποιαδήποτε καθοδήγηση μπορείτε να προσφέρετε».
Η απάντηση
Τι της απάντησε, όμως, ο Ιαν Μπρέμερ; Καταρχάς ότι διάβασε κάθε λέξη της με προσοχή και ότι θα ήθελε πάρα πολύ να ήταν σε θέση να της έδινε μια ικανοποιητική απάντηση. «Αλλά η αλήθεια είναι ότι λαμβάνω μηνύματα παρόμοια με το δικό σας τακτικά – από ανθρώπους που έχουν κάνει όλα όσα τους είπαν ότι θα είχαν σημασία, που ορθώνουν το ανάστημά τους, τηλεφωνούν, γράφουν, διαμαρτύρονται και εξακολουθούν να αισθάνονται σαν να αδειάζουν έναν ωκεανό με ένα κουτάλι. Δεν έχετε άδικο που αισθάνεστε έτσι. Τα θεμέλια μετατοπίζονται από κάτω μας και τα εργαλεία που μας είπαν ότι θα προστάτευαν τη δημοκρατία –η συμμετοχή, οι θεσμοί, η πληροφόρηση– υπονομεύονται μπροστά στα μάτια μας» αναγνωρίζει και ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας.
Αναγνωρίζει, όμως, επίσης –τρόπον τινά αισιόδοξα– «ότι ήδη κάνετε περισσότερα από τους περισσότερους. Οι κλήσεις, οι διαμαρτυρίες (…) η άρνηση να στρέψουμε το βλέμμα αλλού – αυτό έχει σημασία. Οχι επειδή εγγυάται οποιαδήποτε αλλαγή πολιτικής, αλλά επειδή διατηρεί ζωντανή την αντανακλαστική ανάμνηση της ιδιότητας του πολίτη. Οταν οι άνθρωποι σταματούν να μετέχουν, σταματούν να τηλεφωνούν, σταματούν να νοιάζονται, τότε είναι που το παλιρροϊκό κύμα πραγματικά κερδίζει».
Από την άλλη μεριά, όμως, αποτελεί επίσης γεγονός πως «κολυμπάτε κόντρα στο ρεύμα. Βιώνουμε μια μετάλλαξη του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η εξουσία. Η συμμετοχή των πολιτών από τη βάση –όπως η δική σας– διαβρώνεται όχι μόνο λόγω της πολιτικής πόλωσης, αλλά επειδή τα συστήματα που παλιά ενίσχυαν τις ατομικές φωνές, αντικαθίστανται από αλγόριθμους που εδραιώνουν την εξουσία σε λιγότερα χέρια. Το επιχειρηματικό μοντέλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι θεμελιωδώς ασύμβατο με μια υγιή κοινωνία των πολιτών –καλωσορίζει τα bots, προωθεί τον εξτρεμισμό και διαδίδει παραπληροφόρηση ακριβώς επειδή αυτά τα πράγματα μεγιστοποιούν τη συμμετοχή. Δεν πολεμάτε μόνο κακές πολιτικές. πολεμάτε ένα σύστημα που έχει σχεδιαστεί για να μεγιστοποιεί τη διαίρεση με στόχο το κέρδος. Τα παραδοσιακά δίκτυα πληροφοριών καταρρέουν. Το “ακατάστατο κέντρο” των δημοκρατικών θεσμών δέχεται συστηματική επίθεση. Και οι Αμερικανοί, ιδιαίτερα οι νεότεροι, αισθάνονται μια απογοήτευση που είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί».
Τι μπορεί, όμως, να κάνει ένας ανήσυχος και ευαισθητοποιημένος πολίτης, όπως η αμερικανίδα μητέρα και σύζυγος ενός συνταξιούχου στρατιωτικού, σε αυτό το άκρως ασφυκτικό και τοξικό πλαίσιο; Πώς μπορεί να αντιδράσει κάποιος, όταν υπονομεύεται το ίδιο το σύστημα, όπως συμβαίνει σήμερα;
Εστιάζοντας στις ΗΠΑ, το πρώτο που σημειώνει ο Μπρέμερ είναι ότι όσοι αντιστέκονται θα πρέπει να έχουν κατά νου καταρχάς πως η διάβρωση δεν είναι καθολική: «Δεν αποσυντίθενται όλοι οι αμερικανικοί θεσμοί με τον ίδιο ρυθμό. Κάποια πράγματα εξακολουθούν να λειτουργούν εξαιρετικά καλά: η εφαρμογή των συμβάσεων, οι κεφαλαιαγορές, η καινοτομία. Η δικαστική εξουσία παραμένει ανεξάρτητη (…) Η διακυβέρνηση σε πολιτειακό και τοπικό επίπεδο παραμένει κατά βάση τεχνοκρατική και ανεξάρτητη από την Ουάσινγκτον. Ο επαγγελματικός στρατός εξακολουθεί να είναι σταθερά πιστός στη χώρα, παρά στην ηγεσία. Η υπηρεσία του συζύγου σας δεν ήταν μάταιη. Αυτή η νοοτροπία, αυτή η δέσμευση σε κάτι ανώτερο από την κομματική πολιτική, είναι ένα από τα πράγματα που αντέχουν. Ατελώς, αλλά αντέχουν».
Ιδιαίτερα σημαντικό για όσους συνεχίζουν να αντιστέκονται ακόμα σε όλα όσα συμβαίνουν στις ΗΠΑ από την ημέρα που ο Ντόναλντ Τραμπ πέρασε πρώτη φορά το κατώφλι του Λευκού Οίκου έως σήμερα, είναι να εστιάζουν τη δράση τους κυρίως σε τοπικό επίπεδο: «Η πολιτική σε εθνικό επίπεδο μοιάζει με κραυγή στο κενό, επειδή ολοένα και περισσότερο αυτό είναι. Αλλά η πολιτική σε τοπικό επίπεδο –σχολικά συμβούλια, δημοτικά συμβούλια, πολιτειακές εκλογικές διαδικασίες– εξακολουθεί να προσφέρει μοχλούς άσκησης πίεσης και οι ατομικές φωνές έχουν δυσανάλογη σημασία. Είναι λιγότερο λαμπερή αυτή η πολιτική αλλά εκεί είναι που μπορείτε πραγματικά να δείτε το αίτιο και το αιτιατό. Και εκεί λαμβάνουν χώρα οι πιο σημαντικές διαμάχες σήμερα –για την πρόσβαση στην ψήφο, την εκπαίδευση και την κοινωνία των πολιτών».
Μεγάλη σημασία έχει επίσης η οικοδόμηση πραγματικών κοινοτήτων, όχι μόνο διαδικτυακών δικτύων, αλλά πραγματικών, ανθρώπινων –πρόσωπο με πρόσωπο– δεσμών με άτομα με κοινές αλλά και με διαφορετικές αξίες: «Τα επόμενα χρόνια θα απαιτήσουν αντοχή, και αυτή προέρχεται από τη γνώση των γειτόνων σας, την τοπική οργάνωση και τη δημιουργία συστημάτων αμοιβαίας υποστήριξης που δεν εξαρτώνται από θεσμούς που δεν μπορείτε να ελέγξετε».
Οσοι αντιστέκονται θα πρέπει επίσης τρόπον τινά να κάνουν κράτει στις δυνάμεις τους: «Σε ένα περιβάλλον όπου όλα είναι έκτακτες ειδήσεις, όπου η ίδια η αβεβαιότητα έχει καταστεί η κυρίαρχη συνθήκη, η πιο σημαντική δεξιότητα είναι να καταλαβαίνετε ποιες μάχες έχουν σημασία. Μην αφήσετε τον θόρυβο να σας εξαντλήσει. Διαλέγετε τις μάχες σας».
Το πιο δύσκολο, όμως, που πρέπει να κάνουν όσοι αρνούνται να παραδώσουν τα όπλα, είναι το να αποδεχτούν ότι δεν μπορούν να ελέγχουν τα όποια αποτελέσματα, παρά μόνο τις δικές τους αντιδράσεις: «Σταθήκατε δίπλα στον σύζυγό σας επί 24 χρόνια επειδή πιστεύατε σε κάτι μεγαλύτερο από εσάς. Αυτή η πεποίθηση ήταν πραγματική και δικαιολογημένη. Το ερώτημα τώρα δεν είναι αν μπορείτε να σταματήσετε το παλιρροϊκό κύμα μόνη σας – δεν μπορείτε. Το ερώτημα είναι αν είστε πρόθυμη να συνεχίσετε να υπερασπίζεστε αυτά που πιστεύετε ακόμα και όταν οι συνθήκες φαίνονται τρομερές. Γιατί η εναλλακτική επιλογή –ο κυνισμός, η απόσυρση, η εγκατάλειψη– εγγυάται το αποτέλεσμα που προσπαθείτε να αποτρέψετε» σημείωσε ο Ιαν Μπρέμερ.
Ολοκληρώνοντας την απάντησή του, θέλησε να σημειώσει ότι «κατά πάσα πιθανότητα αυτός δεν είναι ο οδικός χάρτης που ελπίζατε. Δεν υπάρχει κανένας μυστικός μοχλός να τραβήξετε, καμία κρυφή στρατηγική που να το κάνει όλο αυτό ευκολότερο. Η άβολη πραγματικότητα είναι ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο στην οποία οι παλιοί κανόνες δεν ισχύουν και οι νέοι κανόνες δεν έχουν γραφτεί ακόμα. Τα κλειστά συστήματα γίνονται ισχυρότερα από τα ανοιχτά, όπου κι αν κοιτάξετε. Η εξουσία εδραιώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια. Η πορεία είναι ανησυχητική, το παραδέχομαι».
Υπάρχει, όμως, ελπίδα; Υπάρχει, τουλάχιστον σύμφωνα με τον Μπρέμερ, και έγκειται στο γεγονός ότι «η Ιστορία δεν είναι ντετερμινιστική. Οι τροχιές μπορούν να αλλάξουν και αλλάζουν επειδή άνθρωποι όπως εσείς, άνθρωποι που αρνούνται να σταματήσουν να ορθώνουν το ανάστημά τους (…) διατηρούν ζωντανή την πιθανότητα για κάτι καλύτερο για αρκετό καιρό, ώστε να εμφανιστεί μια ευκαιρία. Δεν είστε μόνη. Αυτό είναι γεγονός. Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που αισθάνονται ακριβώς όπως αισθάνεστε εσείς αυτή τη στιγμή. Το ζήτημα είναι να βρίσκετε ο ένας τον άλλον, να στηρίζετε ο ένας τον άλλον και συνεχίζετε να αγωνίζεστε ακόμα και όταν η κατάσταση είναι απελπιστική. Σας ευχαριστώ για αυτό που κάνετε. Σας ευχαριστώ που δεν τα παρατάτε. Και σας ευχαριστώ που μου γράψατε».