Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είναι της μόδας στις ΗΠΑ και όχι μόνον επειδή πρώην και νυν μέλη της ευρύτερης κλίκας του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ έχουν μανία με τη Ρώμη και την πτώση της. Σε ανάλυσή του στη Washington Post o Γιούαν Νόρμπεργκ, ανώτερος εταίρος του προοδευτικού Cato Institute της Ουάσιγκτον, γράφει πως σύμφωνα με μία προ διετίας τάση στο TikTok, ειδικά οι άνδρες σκέφτονται τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σχεδόν καθημερινά. Πώς εξηγείται, όμως, αυτό;

«Ενας λόγος μπορεί να είναι ότι η πτώση της Ρώμης είναι ένα memento mori — μια υπενθύμιση ότι κι εμείς είμαστε θνητοί. Οσο ασφαλείς, πλούσιες και ισχυρές κι αν φαίνονται οι Ηνωμένες Πολιτείες, μπορεί να καταρρεύσουν, όπως συνέβη εκείνη την ημέρα το 476 μ.Χ., όταν εκθρονίστηκε ο τελευταίος αυτοκράτορας της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», γράφει ο συγγραφέας του βιβλίου «Peak Human: Τι Μπορούμε να Μάθουμε από την Ανοδο και την Πτώση των Χρυσών Αιώνων».

Οι ιδρυτές πατέρες των ΗΠΑ συνειδητά δημιούργησαν το νέο τους κράτος και πολλούς από τους θεσμούς τους με σημείο αναφοράς την αρχαία Αθήνα και την αρχαία Ρώμη. Εκτοτε, όμως, οι Αμερικανοί τείνουν να φοβούνται ανά περιόδους ότι βιώνουν τη δική τους φάση παρακμής και πτώσης, όπως η Αθήνα ή η Ρώμη.

Σήμερα διάφοροι παράγοντες -από τις γεωπολιτικές εντάσεις και τα αυξανόμενα χρέη μέχρι την αμφισβήτηση του ελεύθερου εμπορίου και του κράτους δικαίου από την κυβέρνηση Τραμπ- έχουν αναζωπυρώσει αυτόν τον φόβο, με πολλούς στις ΗΠΑ να διερωτώνται εάν το «αμερικανικό πείραμα» φτάνει στο τέλος του και μήπως ο Σι Τζινπίνγκ έχει δίκιο όταν δηλώνει ότι «η Ανατολή αναδύεται ενώ η Δύση παρακμάζει».

«Την επόμενη χρονιά οι Ηνωμένες Πολιτείες συμπληρώνουν 250 χρόνια ζωής. Λίγες χρυσές εποχές έχουν διαρκέσει τόσο πολύ και αν οι Αμερικανοί δεν υιοθετήσουν μια νέα νοοτροπία, η δική μας θα μπορούσε σύντομα να τερματιστεί επίσης», σχολιάζει ο Γιούαν Νόρμπεργκ, συμφωνώντας εν μέρει με τον ηγέτη της Κίνας.

Επιστρέφοντας στη Ρώμη, σημειώνει καταρχάς πως ο εντοπισμός των αιτιών της πολιτιστικής παρακμής μιας αυτοκρατορίας ή μιας χρυσής εποχής είναι πάντα δύσκολος. Αναφέρει ενδεικτικά πως το 1984 ένας γερμανός ιστορικός συγκέντρωσε 210 εξηγήσεις που είχαν προτείνει διάφοροι ιστορικοί για την πτώση της Ρώμης, με την ευθύνη να επιρρίπτεται, μεταξύ άλλων, στις βαρβαρικές εισβολές, στην εξάπλωση του χριστιανισμού, σε δηλητηρίαση από μόλυβδο αλλά και στην ουρική αρθρίτιδα.

Εχοντας μελετήσει σε βάθος  μερικούς από τους πιο δυναμικούς πολιτισμούς του παρελθόντος – της Αθήνας, της Ρώμης, της Βαγδάτης των Αββασιδών, της Κίνας των Σινγκ, της Αναγεννησιακής Ιταλίας και της Ολλανδικής Δημοκρατίας – ο Νόρμπεργκ βεβαιώνει πως η εξήγηση δεν είναι ποτέ μία. «Κάθε χρυσή εποχή είχε τον δικό της χαρακτήρα και τη δική της πτώση. Σε αρκετές περιπτώσεις οι γνωστοί καβαλάρηδες της αποκάλυψης – πόλεμος, επιδημίες και φυσικές καταστροφές – έπαιξαν κάποιο ρόλο. Αλλά τέτοιες καταστροφές σημειώθηκαν πολλές φορές και οι πολιτισμοί συνήθως ανέκαμπταν. Οι πόλεις μπορούν να ανοικοδομηθούν και η γνώση σπάνια χάνεται», αναφέρει σχετικά. Αντιθέτως αυτό που αποδείχθηκε μοιραίο ήταν κάτι πιο ανεπαίσθητο: «εν μέσω ορισμένων από αυτές τις κρίσεις, οι πολιτισμοί άρχισαν να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Η νοοτροπία και η πνευματική τους ατμόσφαιρα μεταβλήθηκαν», γράφει στην Washington Post.

Επικαλείται τον Θουκυδίδη, ο οποίος έκανε λόγο για δύο νοοτροπίες: του Αθηναίου, που ήταν πρόθυμος να ανοιχτεί στον κόσμο για να αποκτήσει κάτι νέο, και του Σπαρτιάτη, που ήταν αποφασισμένος να μείνει στα εδάφη του για να διαφυλάξει ό,τι ήδη κατείχε. «Σε γενικές γραμμές το αθηναϊκό πνεύμα συνδέεται με τις χρυσές εποχές. Οταν οι πολιτισμοί ήταν ανοιχτοί σε επιρροές από εμπόρους και μετανάστες, και όταν άφηναν τους ανθρώπους να πειραματίζονται με νέες ιδέες και καινοτομίες, ευημερούσαν. Αυτό απαιτούσε ανοχή στον πλουραλισμό και την έκπληξη, καθώς και θεσμούς και κανόνες ώστε να περιορίζεται η αυθαίρετη χρήση εξουσίας από τους ηγεμόνες», όπως συνοψίζει.

Πέρα, όμως, από την αρχαία Αθήνα, το πόσο σημαντική για την ανάπτυξη και την πρόοδο ενός πολιτισμού είναι μια τέτοιου τύπου, ανοιχτή νοοτροπία, κατέδειξε πολλούς αιώνες μετά η σύγχρονη Κίνα. Σύμφωνα με τον Νόρμπεργκ, η άνοδός της υπήρξε «αθηναϊκού χαρακτήρα», με αφετηρία τις μεταρρυθμίσεις και τα ανοίγματα του Ντενγκ Σιαοπίνγκ το 1978, όταν η χώρα άρχισε να αγκαλιάζει την επιχειρηματικότητα και το εμπόριο. Η πρόσφατη «σπαρτιατική καταστολή» των ελευθεριών και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας από τον Σι Τζινπίνγκ απειλεί να ακυρώσει αυτά τα οφέλη. Η παραγωγικότητα έχει επιβραδυνθεί, το χρέος έχει εκτοξευθεί και η εμπιστοσύνη έχει υποχωρήσει, οπότε είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την Ανατολή να προοδεύει πολύ περισσότερο με αυτόν τον τρόπο.

Ωστόσο η Ιστορία διδάσκει επίσης πως οι ανοιχτές κοινωνίες δύσκολα διατηρούνται για πολύ καιρό. Οταν οι πολιτισμοί άρχιζαν, για κάποιο λόγο, να ανησυχούν, «η περιέργεια έδινε τη θέση της στον έλεγχο και το ελεύθερο εμπόριο σε εμπόδια. Οι άνθρωποι έτειναν να λαχταρούν αυταρχικούς ηγέτες και να αναζητούν αποδιοπομπαίους τράγους. Σε περιόδους δυσκολίας, το Χαλιφάτο των Αββασιδών και η Ιταλία της Αναγέννησης επέβαλαν τη θρησκευτική ορθοδοξία και δίωκαν τους αιρετικούς. Ακόμη και η ανοιχτόμυαλη Αθήνα καταδίκασε τον Σωκράτη σε θάνατο. Το 1672, οι συνήθως ανεκτικοί Ολλανδοί λιντσάρισαν τον Γιόχαν ντε Βιτ, τον πολιτικό που τους είχε οδηγήσει στην ευημερία, και εκκαθάρισαν τα πανεπιστήμιά τους από στοχαστές του Διαφωτισμού».

Στο παρόν

Οσον αφορά το παρόν, «οι αναλογίες με τον δικό μας κόσμο είναι ανησυχητικές. Από την αλλαγή της χιλιετίας, η κυρίαρχη δυτική νοοτροπία μεταλλάχθηκε από αθηναϊκή σε σπαρτιατική. Εχουμε υπομείνει τρομοκρατία, πολέμους, πανδημία και οικονομική αναταραχή, ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εντείνει την πόλωση και οι πολιτικοί έχουν μάθει πώς να διαιρούν και να βασιλεύουν. Ο κόσμος φαίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνος και το αποτέλεσμα είναι μια αντίδραση στο εμπόριο και τη μετανάστευση. Αυτό απειλεί να μας αποκόψει από τα ταλέντα και τις τεχνολογίες του κόσμου», σημειώνει ο Νόρμπεργκ στην Washington Post, θυμίζοντας πως η απαγόρευση του διεθνούς εμπορίου στην Κίνα από τη δυναστεία των Μινγκ τον 15ο αιώνα, αντί να φέρει σταθερότητα, οδήγησε σε στασιμότητα.

Επιπλέον, στο πλαίσιο του σύγχρονου πολιτικού πλουραλισμού αναπτύχθηκαν δύο αντιδραστικές δυνάμεις: «μια σκληρή εθνικιστική δεξιά και μια ριζοσπαστική  ανελεύθερη αριστερά. Παρουσιάζονται ως αντίθετες, αλλά είναι ενωμένες στην εμμονή τους με την πολιτική της ταυτότητας και ένα όνειρο ομοιομορφίας, για το οποίο οι εναλλακτικές ιδέες και κουλτούρες αποτελούν απειλή. Επί χρόνια η ανελεύθερη αριστερά προσπαθούσε να ακυρώσει τις αντίθετες φωνές στα πανεπιστήμια […] Τώρα το κίνημα του Τραμπ επιδιώκει να επιβάλει τη δική του ορθοδοξία, απειλώντας πανεπιστήμια, δικηγορικά γραφεία και ΜΜΕ με την κυβερνητική εξουσία».

Αυτή η φιλοδοξία να επιβληθεί μια ιδέα σε όλους παρουσιάζεται πάντα ως έκκληση για ενότητα. Στην πράξη, όμως, δημιουργεί ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος που τροφοδοτεί τις συγκρούσεις. Οι δολοφονίες του συντηρητικού ακτιβιστή Τσάρλι Κερκ τον περασμένο Σεπτέμβριο και της Δημοκρατικής βουλευτή Μελίσα Χόρτμαν τον περασμένο Ιούνιο, η επίθεση της 6ης Ιανουαρίου του 2021 στο Καπιτώλιο και οι απόπειρες κατά του προέδρου Τραμπ επιβεβαιώνουν πόσο γρήγορα και εύκολα ο φανατισμός μπορεί να μετατραπεί σε βία.

Ενας ιστορικός μπορεί να αναγνωρίσει τα όποια δυσοίωνα σημάδια. Αλλά τέτοια σημάδια έχουν εμφανιστεί πολλές φορές στο παρελθόν ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις η κατάληξη δεν ήταν η αναμενόμενη, καθώς αποκαταστάθηκαν, τελικά, η κοινωνική ειρήνη και ο δυναμισμός καθώς και η ελπίδα.

«Το αποτέλεσμα εξαρτάται από το αν αυτοί που γνωρίζουν καλύτερα επιλέγουν να μιλήσουν ή να παραμείνουν σιωπηλοί, και από το εάν η εξουθενωμένη πλειοψηφία υποχωρεί στην εσωτερική εξορία ή αποφασίζει να ανακτήσει τον έλεγχο από τα άκρα», γράφει ο Γιούαν Νόρμπεργκ. «Οι μεγάλοι πολιτισμοί, όπως δείχνει η ιστορία, δεν τελειώνουν λόγω της μοίρας ή από γηρατειά. Τερματίζονται -ή αναβιώνουν- από επιλογή», προσθέτει.

Οπως όταν η Κίνα των Σονγκ έχασε ολόκληρο το βόρειο μισό της από εισβολείς το 1127, αλλά έχτισε μια νέα πρωτεύουσα, άνοιξε τα σύνορά της στον υπόλοιπο κόσμο και προώθησε την καινοτομία, καταφέρνοντας να ευημερήσει περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Η όπως όταν η Ευρώπη, μετά από την ανείπωτες καταστροφές κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, επέλεξε την ειρηνική συμβίωση και τους κοινούς θεσμούς αντί της σύγκρουσης.

Οσο για τις ΗΠΑ διατηρούν ακόμα μοναδικά πλεονεκτήματα, όπως τα ανεξάρτητα δικαστήρια και τα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης, ενώ απολαμβάνουν και μια σχετική γεωπολιτική ασφάλεια. Ωστόσο, καθώς πλησιάζει η  250η επέτειος της ίδρυσής τους, οι Αμερικανοί δεν θα πρέπει να λησμονούν την δυνάμει προφητική παρατήρηση του Αβραάμ Λίνκολν: «Αν η καταστροφή είναι η μοίρα μας, πρέπει εμείς οι ίδιοι να είμαστε ο δημιουργός και ο ολοκληρωτής της. Ως έθνος ελεύθερων ανθρώπων πρέπει να ζούμε ανά τους αιώνες ή να πεθάνουμε αυτοκτονώντας».

 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News