Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος αφαίρεσε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία τα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά εδάφη της, τα οποία μοιράστηκαν ανάμεσα στην Ελλάδα, τη Σερβία και τη Βουλγαρία. Ομως καμία από τις τρεις χώρες δεν είχε μείνει τελικά ικανοποιημένη από τα εδάφη που απελευθέρωσε, μιας και όλες θεωρούσαν ότι έπρεπε να ενσωματώσουν και μέρη που είχαν περάσει στον έλεγχο των δύο άλλων χωρών. Η Μακεδονία πρωτίστως, αλλά και η Θράκη, αποτελούσαν επί δεκαετίες τον μήλον της Εριδος για τους βαλκάνιους λαούς και η πρόθεση για εκ νέου αναδιανομή των εδαφών τους θα οδηγούσε στο ξέσπασμα του Β’ Βαλκανικού Πολέμου, αυτή τη φορά ανάμεσα στους πρώην συμμάχους.
Εκείνη που πήρε τα όπλα και στράφηκε εναντίον των πρώην συμμάχων της ήταν η Βουλγαρία. Τότε ήταν που Ελληνες και Σέρβοι αποφάσισαν να υπογράψουν μια στρατιωτική σύμβαση που διασφάλιζε τη μεταξύ τους συμμαχία. Η σύμβαση αυτή υπεγράφη στις 19 Μαΐου 1913 (π.η.) στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο της:
«Εν περιπτώσει πολέμου μεταξύ του ενός των Συμμάχων Κρατών και τρίτης δυνάμεως εκραγέντος υπό τας περιστάσεις τας προβλεπόμενας υπό της μεταξύ Ελλάδος και Σερβίας Συνθήκης συμμαχίας, ή εν περιπτώσει επιθέσεως εξ απίνης σημαντικών δυνάμεων – δύο μεραρχιών κατ’ ελάχιστον – του Βουλγαρικού στρατού εναντίον του Ελληνικού ή του Σερβικού στρατού, τα δύο Κράτη Ελλάς και Σερβία υπόσχονται προς άλληλα αμοιβαίαν στρατιωτικήν υποστήριξιν, η μεν Ελλάς δι’ όλων αυτής των κατά ξηράν και θάλασσαν δυνάμεων, η δε Σερβία δι’ όλων των κατά ξηράν δυνάμεών της».
Δεκατρείς μήνες αργότερα η δολοφονία του Αρχιδούκα Φερδινάνδου, διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας, στο Σεράγεβο από σέρβους εθνικιστές θα γινόταν η αφορμή για να καταρρεύσουν οι εύθραυστες ισορροπίες που μετά βίας διατηρούνταν τα προηγούμενα χρόνια στα Βαλκάνια και γενικότερα στην Ευρώπη. Η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στην Σερβία στα μέσα Ιουλίου, γεγονός που οδήγησε άμεσα στο να πάρουν θέση υπέρ της μίας ή της άλλης χώρας η Ρωσία, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία (οι οποίες είχαν ήδη δημιουργήσει τη λεγόμενη Εγκάρδια Συνεννόηση ή, όπως είναι περισσότερο γνωστή, Αντάντ) και η Γερμανία.
Τα αντίπαλα στρατόπεδα, λοιπόν, δημιουργήθηκαν πολύ γρήγορα και η Ευρώπη βρέθηκε στη δίνη αυτού που θα αποκαλείτο τότε «ο Μεγάλος Πόλεμος» και αργότερα θα μετονομαζόταν σε «Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο».
Στα καθ’ ημάς η κήρυξη πολέμου της Αυστροουγγαρίας στη Σερβία ανέτρεπε τις ισορροπίες στα Βαλκάνια και υποχρέωνε την Ελλάδα να λάβει θέση, εξαιτίας της αμυντικής συνθήκης συμμαχίας που είχαν συνάψει Σερβία και Ελλάδα τον Μάιο του 1913.
Ο Βενιζέλος ανησυχούσε για πιθανή συμμαχία Βουλγαρίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία και Αυστροουγγαρία), κάτι που θα έθετε σε κίνδυνο την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας. Ο Κάιζερ της Γερμανίας, όμως, ο Γουλιέλμος Β’, πίεζε τον γυναικάδελφό του βασιλιά Κωνσταντίνο Α’ να συμμαχήσει η Ελλάδα με τη Γερμανία εναντίον της Σερβίας. Ο γερμανός πρεσβευτής στην Αθήνα έφτασε μάλιστα στο σημείο να ζητήσει τη συμμαχία της Ελλάδας με τη Βουλγαρία εναντίον της Σερβίας, με τον Βενιζέλο να απαντά ότι «η Ελλάδα είναι ένα πολύ μικρό κράτος για να διαπράξει μια τόσο μεγάλη ατιμία».
Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1915 η Βουλγαρία ήταν πλέον έτοιμη να επιτεθεί στη Σερβία. Κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι, πέραν της συμμαχικής υποχρέωσης που είχαμε απέναντι στους Σέρβους, εάν αυτοί ηττώνταν από τη Βουλγαρία ο δρόμος για επίθεση της τελευταίας εναντίον της Ελλάδας με στόχο την κατάληψη της ελληνικής Μακεδονίας θα ήταν πλέον ορθάνοιχτος. Οπότε, πέρα από συμμαχική (άρα και ηθική) υποχρέωση, είχαμε και άμεσο συμφέρον να βοηθήσουμε τη Σερβία.
Η κήρυξη βουλγαρικής επιστράτευσης ανάγκασε την Ελλάδα να κάνει το ίδιο. Ενώ όμως ο Βενιζέλος ήθελε να εφαρμόσει την ελληνοσερβική συνθήκη, ο Κωνσταντίνος σκόπευε να χρησιμοποιήσει την επιστράτευση αυστηρά ως αμυντικό μέτρο. Είπε μάλιστα ρητά στον Βενιζέλο ότι, εφόσον η Βουλγαρία πολεμούσε στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανίας και Αυστροουγγαρίας), εκείνος δεν ήθελε να βοηθήσει η Ελλάδα τη Σερβία, παρά την υφιστάμενη συμμαχική υποχρέωση.
Είπε χαρακτηριστικά ο Κωνσταντίνος: «Η Γερμανία θα νικήσει και εγώ δεν θέλω να ηττηθώ από τους Γερμανούς». Επικαλέστηκε μάλιστα την ευθύνη του απέναντι στον Θεό. Τότε ο Βενιζέλος του απάντησε: «Δεν σας έφερε ο Θεός, Μεγαλειότατε, εις την Ελλάδα! Ηλθατε από τον πατέρα σας, ο οποίος εξελέγη Βασιλεύς δια της ψήφου των Ελλήνων».
Η τήρηση ή μη της ελληνοσερβικής συνθήκης συμμαχίας θα έφερνε μία ώρα αρχύτερα στο επίκεντρο τη διαφωνία βασιλιά και πρωθυπουργού πάνω στο ζήτημα της στάσης που θα κρατούσε η Ελλάδα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
♦ Κάθε γωνιά μια ιστορία. Το podcast της Ελένης Λετώνη. Το βιβλίο της Ελένης Λετώνη «Του Όθωνα τα χρόνια» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος