Ευρύτατη συμμετοχή των πολιτών, που θα αποφασίζουν μέσω δημοψηφίσματος, για την ισχύ ή όχι των νόμων, αλλά και της οποιασδήποτε συνθήκης μεταβιβάζει κυριαρχικές αρμοδιότητες του κράτους, πλήρη προστασία των εργασιακών και συνδικαλιστικών δικαιωμάτων, καθώς και αλλαγές στον νόμο περί ευθύνης υπουργών, προτείνει μεταξύ άλλων στο σχέδιο αναθεώρησης του Συντάγματος η ομάδα εργασίας νομικών και πολιτικών επιστημόνων που συγκροτήθηκε μετά από πρόσκληση και με το συντονισμό του Γιώργου Κατρούγκαλου.
Οι καθηγητές Χριστόφορος Βερναρδάκης, Ανδρέας Δημητρόπουλος, Κώστας Ζώρας, Ηλίας Νικολόπουλος, και Κώστας Χρυσόγονος, στο σχέδιο βάση του οποίου θα ξεκινήσει ο διάλογος με την κοινωνία και τους φορείς για τις όποιες αλλαγές, υπογραμμίζουν πως το ίδιο το Σύνταγμα ήταν θύμα της κρίσης, με την έννοια ότι οι μνημονιακές επιταγές συνιστούν ένα πραγματικό «παρασύνταγμα», του οποίου η εφαρμογή θέτει σε δοκιμασία πολλές και θεμελιώδεις ρυθμίσεις του οικονομικού -και όχι μόνον- συντάγματος. Η επιστημονική ομάδα εργασίας τονίζει πως η αυτή η κρίση αξιοπιστίας πρέπει να αντιμετωπιστεί με σημαντικές θεσμικές τομές.
«Είναι προφανές», αναφέρουν στο κείμενό τους, «ότι εμείς, οι συντάκτες του, δεν έχουμε σε όλα τα θέματα την ίδια επιστημονική ή δικαιοπολιτική άποψη. Θεωρήσαμε όμως σκόπιμο να διαμορφώσουμε ένα σχέδιο προτάσεων σε προοδευτική κατεύθυνση ως βάση συζήτησης για το δημόσιο διάλογο που έχει ήδη ξεκινήσει. Θεωρούμε επιτακτική, αδήριτη ανάγκη μια ριζοσπαστική αναθεώρηση».
«Ορισμένες από τις προτεινόμενες αλλαγές είναι υπερώριμες και μπορεί να έχουν την υποστήριξη του συνόλου των πολιτικών δυνάμεων, όπως, π.χ., η κατάργηση του απαράδεκτου καθεστώτος ποινικής ασυλίας του πολιτικού προσωπικού», αναφέρουν οι επιστήμονες που εργάσθηκαν και κατέληξαν σε ένα κείμενο για τις απαραίτητες συνταγματικές αναθεωρήσεις.
«Ως προς τα κρίσιμα διλήμματα, η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν μπορεί να είναι συναινετική. Τα διακυβεύματα αυτά από τη φύση τους προϋποθέτουν σύγκρουση επιχειρημάτων και συμφερόντων», τονίζουν.
Η επιστημονική ομάδα κατέληξε σε πέντε άξονες, στους οποίους θα στηριχθεί η πλήρης επαναθεμελίωση του πολιτεύματος σε δημοκρατικότερη βάση και αφορούν: στην νέα αρχιτεκτονική του πολιτεύματος, στην διακριτότητα κράτους – εκκλησίας, στη καθιέρωση θεσμών άμεσης δημοκρατίας, στην ισχυροποίηση του κράτους δικαίου και στην θωράκιση των κοινωνικών δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών.
- Με τις προτάσεις για την αρχιτεκτονική του πολιτεύματος, επιδιώκεται η προσαρμογή της κοινοβουλευτικής πρακτικής στο νέο πολιτικό περιβάλλον που δημιουργεί η μετακρισιακή πολιτική και κομματική γεωγραφία μέσω της ισχυροποίηση της Βουλής και της λελογισμένης ενίσχυσης των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας.
- Οι αλλαγές που προτείνονται αφορούν στη συνταγματική καθιέρωση της απλής αναλογικής, στην υποχρέωση η πρόταση δυσπιστίας εναντίον της κυβέρνησης, να συνοδεύεται και από πρόταση για ανάδειξη νέας κυβέρνησης.
- Επίσης, προτείνεται εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας από το Κοινοβούλιο, αν εξασφαλίζεται η μέγιστη συναίνεση των δύο τρίτων της Βουλής σε δύο διαδοχικές ψηφοφορίες. Αν αποβούν άκαρπες, τότε η τρίτη ψηφοφορία θα ανήκει στο εκλογικό σώμα, που θα αποφασίζει ανάμεσα στους δύο πλειοψηφήσαντες υποψηφίους της τελευταίας ψηφοφορίας στο Κοινοβούλιο.
- Προτείνεται επίσης, λελογισμένη ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του ΠτΔ, με στόχο την ενίσχυση του ρυθμιστικού, σταθεροποιητικού και εγγυητικού του ρόλου.
- Προτείνεται η δυνατότητα του Προέδρου να απευθύνεται στην Βουλή για σπουδαίο λόγο, να συγκαλεί το Συμβούλιο Πολιτικών Αρχηγών, αλλά και να παραπέμπει ψηφισμένο νόμο σε ειδικό γνωμοδοτικό όργανο, αποτελούμενο αποκλειστικά από δικαστές, για να κρίνει επί της συνταγματικότητάς του, καθώς και η προσθήκη νέων αρμοδιοτήτων, όπως ο διορισμός μέρους της ηγεσίας των Ανώτατων Δικαστηρίων, των μελών του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου και των μελών των ανεξαρτήτων Αρχών, η παραπομπή προς το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο νομοσχεδίου ή πρότασης νόμου που έχει ψηφιστεί από τη Βουλή και η έκδοση διαγγελμάτων. Επιπλέον, προβλέπεται και η δυνατότητα ανάκλησης του Προέδρου της Δημοκρατίας, ύστερα από ενυπόγραφες αιτήσεις τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου πολιτών και σχετική προκήρυξη δημοψηφίσματος.
Η κοινοβουλευτική θητεία
Αλλαγές προτείνονται και για την κοινοβουλευτική θητεία, ώστε κανένας βουλευτής να μην μπορεί να εκλέγεται για πάνω από δύο συνεχόμενες κοινοβουλευτικές περιόδους ή για οκτώ συνεχόμενα έτη, ενώ παράλληλα, προτείνεται εκσυγχρονισμός των ασυμβιβάστων και κωλυμάτων.
Για τον πρωθυπουργό, η επιστημονική ομάδα εργασίας προτείνει -εκτός των υπηρεσιακών- να ορίζεται αποκλειστικά αιρετός, δηλαδή εν ενεργεία βουλευτής. Στο κείμενο υπάρχει πρόβλεψη και για την ψήφο των εκτός επικρατείας Ελλήνων, για την οποία ο νόμος μπορεί να ορίζει ότι έως πέντε βουλευτές να εκλέγονται αποκλειστικά μεταξύ των Ελλήνων που βρίσκονται έξω από την επικράτεια, με βάση γεωγραφικά κριτήρια.
Οι δαπάνες των κομμάτων
Στο κείμενο για την αναθεώρηση του Συντάγματος προτείνονται σημαντικές αλλαγές αναφορικά με τη χρηματοδότηση των κομμάτων, ώστε το κράτος να μην χρηματοδοτεί τα κόμματα, αλλά να αποζημιώνει μέρος των πραγματοποιημένων και αποδεδειγμένων δαπανών,. στις οποίες έχουν προβεί.
Με αυτό τον τρόπο η κρατική αποζημίωση λαμβάνει αναδιανεμητικό χαρακτήρα, για λόγους ισότητας στον πολιτικό ανταγωνισμό:
- τα μικρότερα κόμματα αποζημιώνονται με μεγαλύτερο συντελεστή από ό,τι τα μεγαλύτερα),
- η διευκόλυνση σχηματισμού κυβερνήσεων συνεργασίας με νέα πρόβλεψη για την ψήφο εμπιστοσύνης (αρκούν 120 ψήφοι, εφόσον απέχουν από την ψηφοφορία περισσότεροι από 61 βουλευτές) και
- η ριζική αλλαγή της διοικητικής αρχιτεκτονικής με τα τρία επίπεδα, κεντρικό κράτος – περιφέρειες – δήμοι, με σαφώς προσδιορισμένες αρμοδιότητες και οικονομικά μέσα.
Η πρόταση προβλέπει και την ενίσχυση της Βουλής. Ειδικότερα, για την σύσταση εξεταστικής επιτροπής -σε κάθε βουλευτική περίοδο- να χρειάζεται πρόταση 120 βουλευτών. Οι αρμόδιες επιτροπές μπορούν να καλούν, στο πλαίσιο των καθηκόντων τους οποιονδήποτε πολίτη ή δημόσιο λειτουργό, συμπεριλαμβανομένων των δικαστικών. Επίσης, προτείνεται σε κάθε περίπτωση πρόωρης διάλυσης της Βουλής, η επόμενη να εκλέγεται για θητεία ίση προς την θητεία της Βουλής που έληξε πρόωρα.
Παράλληλα, οι υπουργοί και ο πρωθυπουργός, πριν από τη συμμετοχή τους σε ευρωπαϊκά όργανα και σε διεθνείς οργανισμούς, όπου θα ληφθούν σημαντικές αποφάσεις, ιδίως για ζητήματα που αποτελούν αντικείμενο κανονιστικής ρύθμισης σε επίπεδο δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή διεθνών συνθηκών, ενημερώνουν τις αρμόδιες Επιτροπές της Βουλής ή την Ολομέλεια, για θέματα που θα συζητηθούν και για το πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί η ελληνική αντιπροσωπεία, όπως ορίζει ο κανονισμός της Βουλής. Ακόμη, προτείνεται η ενίσχυση των ελεγκτικών αρμοδιοτήτων της Βουλής και της νομοθετικής της πρωτοβουλίας, όπως για παράδειγμα οι πρόεδροι του ημίσεως των διαρκών επιτροπών να προέρχονται υποχρεωτικά από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, αναλογικά με την κοινοβουλευτική τους δύναμη.
Κράτος – Εκκλησία
Σημαντικές αλλαγές προτείνονται και για τη σχέση κράτους – Εκκλησίας, με την καθιέρωση πλήρους διακριτότητας ανάμεσα στους δύο θεσμούς, με πλήρη σεβασμό στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τον ιστορικό της ρόλο.
Παράλληλα, προτείνεται η ρητή κατοχύρωση της θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους, με αναγνώριση της Ορθοδοξίας ως ιστορικά επικρατούσας θρησκείας, αλλά και κατοχύρωση της υποχρεωτικότητας του πολιτικού μόνον όρκου στις ορκωμοσίες των αιρετών του πολιτεύματος, των δικαστών και των λοιπών δημοσίων λειτουργών.
Προϋποθέσεις δημοψηφισμάτων
Η επιστημονική ομάδα με τις προτάσεις της για τον θεσμό της άμεσης δημοκρατίας, επιδιώκει την ενδυνάμωση του ρόλου του πολίτη και η ενίσχυση των θεσμών ελέγχου της εξουσίας, με εισαγωγή της λαϊκής πρωτοβουλίας επί δημοψηφισμάτων και προτάσεων νόμων, αλλά και προωθημένες μορφές λογοδοσίας.
Ειδικότερα προτείνονται η υποχρέωση κύρωσης με δημοψήφισμα, οποιασδήποτε συνθήκης μεταβιβάζει κυριαρχικές αρμοδιότητες του κράτους, η λαϊκή πρωτοβουλία για διενέργεια δημοψηφισμάτων με 500.000 υπογραφές για εθνικά θέματα, 1 εκατομμύριο υπογραφές για ψηφισμένο νόμο (εκτός δημοσιονομικών ζητημάτων) και 100.000. υπογραφές για νομοθετική πρωτοβουλία από τους ίδιους τους πολίτες.
Επίσης, δημοψηφίσματα νομοθετικής πρωτοβουλίας, αρνησικυρίας -κυρωτικό για να μην ισχύσει ψηφισμένος νόμος- δημοψήφισμα, αναθεωρητικό δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Στην πρόταση προτείνεται και η καθιέρωση δυνατότητας τοπικών δημοψηφισμάτων και θεσμοθέτηση λαϊκών συνελεύσεων για κρίσιμα τοπικά ζητήματα με δεσμευτικό για τις αρχές χαρακτήρα, ανακλητότητα του προέδρου, ενώ προτείνεται και η αναθεωρητική πρόταση να τίθεται σε ισχύ μετά την έγκρισή της από το Εκλογικό Σώμα, μετά από δημοψήφισμα που προκηρύσσει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Το κράτος δικαίου
Εξίσου σημαντικές, οι προτάσεις για το κράτος δικαίου, με την επιτροπή να προτείνει την θεσμοθέτηση προληπτικού συνταγματικού ελέγχου, μετά από πρόταση του Προέδρου της Δημοκρατίας ή της κυβέρνησης ή 120 βουλευτών, η οποία θα γνωμοδοτεί επί ψηφισμένου νομοσχεδίου εντός συντομότατης προθεσμίας. Κατάργηση της βουλευτικής ασυλίας, εκτός, ενδεχομένως, για τα αδικήματα που σχετίζονται άμεσα με το λειτούργημα των βουλευτών, τροποποίηση του νόμου περί ευθύνης υπουργών, κατάργηση του ευνοϊκού ποινικού καθεστώτος του πολιτικού προσωπικού, όπου θα εφαρμόζονται και για εκείνους οι κοινές διατάξεις για την ποινική ευθύνη, ενώ με οριακές εξαιρέσεις θα ισχύει η βουλευτική ασυλία. Μεταξύ άλλων η επιστημονική ομάδα προτείνει την κατάργηση της επιλογής των κορυφών της Δικαιοσύνης από το Υπουργικό Συμβούλιο και να επιλέγονται από τον Π.τ.Δ., από κατάλογο με τριπλάσιο αριθμό από τις προς κατάληψη θέσεις που προτείνονται από τις Ολομέλειες των Ανώτατων Δικαστηρίων.
Προτείνεται, επιπλέον, όταν οποιοδήποτε δικαστήριο κρίνει διάταξη νόμου αντισυνταγματική, υποχρεώνεται να αναστέλλει την έκδοση οριστικής απόφασης και να παραπέμπει το ζήτημα στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, το οποίο θα αποφαίνεται με δεσμευτική δύναμη για όλα τα δικαστήρια. Προτείνεται, ακόμη, ο δικαστικός έλεγχος της συνδρομής περιπτώσεων εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης που οδηγούν σε έκδοση Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου, ενόψει της κατάχρησής τους τη μνημονιακή περίοδο. Επίσης, προτείνεται η διασάφηση του τρόπου ελέγχου των δημοσίων οικονομικών από το Ελεγκτικό Συνέδριο. Για τις Ανεξάρτητες Αρχές προτείνονται νέες ρυθμίσεις, ώστε να είναι δυνατή η συγκρότηση τους και διαφανής στον κοινοβουλευτικό έλεγχο η λειτουργία τους.
Προτείνεται και η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των περιφερειακών οργάνων και των ΟΤΑ.
Τέλος, για τα κοινωνικά δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες η επιτροπή προτείνει μεταξύ άλλων την ρητή απαγόρευση άρσης του δημόσιου ελέγχου του νερού και της ενέργειας, σαφή κατοχύρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων ως το μοναδικό μέσο για τη διαμόρφωση του μισθού, την υποχρεωτικότητα της διαιτησίας, αλλά εισάγει και νέο άρθρο για την προστασία της δημόσιας περιουσίας.
Τα κοινωνικά δικαιώματα
Αναφορικά με τα κοινωνικά δικαιώματα, η πληρέστερη διατύπωση των άρθρων για την προστασία της υγείας και της κοινωνικής ασφάλισης και ενίσχυση της προστασίας της συνδικαλιστικής δράσης -κατοχύρωση του συνδικαλισμού των ενστόλων- και του δικαιώματος στην απεργία.
Επίσης, προτείνεται προσθήκη στο άρθρο 4 υπέρ της επιδίωξης από το κράτος πολιτικών που προωθούν την πραγματική ισότητα, προσθήκη στο άρθρο 5Α, ώστε καθένας να έχει το δικαίωμα σε ελεύθερη πρόσβαση σε όποια πληροφορία ή περιεχόμενο παράγεται ή διακινείται από δημόσιους φορείς ή προκύπτει από δημόσια χρηματοδότηση.
Παράλληλα, αναθεώρηση των άρθρων για την ελευθερία του Τύπου – τη διαφάνεια των ΜΜΕ και ενίσχυση της προστασίας της ιδιοκτησίας μέσω της αποτελεσματικότερης κατοχύρωσης των περιουσιακών δικαιωμάτων, προστασία της εμπράγματης ιδιοκτησίας, αλλά και των εν γένει περιουσιακών δικαιωμάτων, πνευματικής ιδιοκτησίας.
Επίσης, προτείνεται προστασία των αρχαιοτήτων, ανακατανομή του πλούτου προς επίτευξη πραγματικής ισότητας μεταξύ των πολιτών αίροντας εμπόδια οικονομικής και κοινωνικής φύσης και κατάργηση του επικίνδυνου όρου για την «κατάχρηση δικαιώματος».
Η επιτροπή προτείνει τη συμβολική κατάργηση άρθρων και διατάξεων διαχρονικού δικαίου που δεν έχουν πλέον κανονιστικό περιεχόμενο, ώστε το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος να είναι 114, όπως η ιστορική του επίκληση στα Ιουλιανά και τη δικτατορία των Συνταγματαρχών.