24 χρόνια μετά τον θάνατό του, έρχεται η πένα της ίδιας του της κόρης για να «μιλήσει» για εκείνον με λογοτεχνική αρτιότητα. Ο πολιτικός Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας ίσως για πρώτη φορά «ζωντανεύει» μέσα από ένα βιβλίο, δίνοντας μια ιδανική ευκαιρία στο ελληνικό κοινό να τον ξανα-γνωρίσει όχι τόσο ως σημαίνον πολιτικό πρόσωπο, αλλά ως έναν φυματικό νέο, ως μαθητή, ως πατέρα, ως σύζυγο, ως φοιτητή, ως ανυπάκουο γιο αλλά και αιχμάλωτο πολέμου. Λίγο πριν την δεύτερη παρουσίαση του βιβλίου της «Δέκα ζωές σε μία» (εκδόσεις Μεταίχμιο) στην ΠΥΡΝΑ, η Τατιάνα Αβέρωφ μου μίλησε για τον πατέρα της, όχι ως βιογράφος του αλλά ως πεζογράφος που ουσιαστικά ψυχογραφεί έντεχνα πλην μυθιστορηματικά μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Γιατί το βιβλίο σταματάει στον Εμφύλιο (1947); Υπάρχουν σκέψεις για β΄μέρος που να καλύπτει την υπόλοιπη ζωή του;
Αρχικά λογάριαζα να καλύψω όλη τη ζωή του πατέρα μου και να φτάσω ως το 1990, χρονιά του θανάτου του. Αλλά στην πορεία διαπίστωσα ότι αυτό δεν ήταν εφικτό. Το βιβλίο θα έβγαινε χίλιες σελίδες και θα ήταν «δύο βιβλία σε ένα». Τώρα χρειάζομαι να «αδειάσω» και να πάρω μια απόσταση − θέλει λίγο χρόνο για να γεμίσουν πάλι οι μπαταρίες και να είσαι έτοιμος να ξαναγράψεις καινούργιο μυθιστόρημα. Θα είναι η συνέχεια ετούτου ή άλλο, δεν το ξέρω ακόμα. Μαζεύω πάντως υλικό ήδη, που θα μπορούσε στο μέλλον ίσως να τροφοδοτήσει ένα επόμενο μυθιστόρημα για την υπόλοιπη ζωή του.
H φυματίωση τον επηρέασε στη μετέπειτα ζωή του;
Νομίζω του έδωσε ένα γερό μάθημα για τη ζωή και τον θάνατο και τον έκανε να πιστεύει στη μοίρα – με την έννοια του «αν είναι νάρθει, θα 'ρθεί». Αυτό στη μετέπειτα ζωή του ίσως τον έκανε πιο τολμηρό, πιο αποφασιστικό, τον ελευθέρωσε από τους μικρούς ανθρώπινους φόβους. Επίσης, όπως έλεγε και ο ίδιος, τα δύο χρόνια κλεισμένος στο σανατόριο του έδωσαν την ευκαιρία να διαβάσει πολύ και να ανοίξει τους ορίζοντές του.
Κατά την διάρκεια της Κατοχής στην Ελλάδα ο ίδιος ήταν στην Ιταλία και αισθανόταν ότι μετά από ένα σημείο ήταν απλά «διασκεδαστής της ιταλικής αριστοκρατίας». Ήθελε να συμμετάσχει πιο ενεργά στην αντίσταση στην Ελλάδα;
Μα στην Ιταλία βρέθηκε επειδή ακριβώς συμμετείχε ενεργά στην αντίσταση στην Ελλάδα: Συνελήφθη στη Λάρισα τον Απρίλιο του 1942 από τα στρατεύματα κατοχής γιατί αντιστρατεύτηκε μαζί με άλλους στην επιδίωξη σύστασης ανεξάρτητου Ρωμαϊκού Πριγκιπάτου στην περιοχή της Πίνδου. Η έκφραση που αναφέρετε εντός εισαγωγικών είναι δική μου, μυθοπλαστική αδεία, για να δείξω ότι αδημονούσε να γυρίσει στην Ελλάδα. Βρισκόμαστε ήδη στον Μάρτιο του ’45. Έχει λείψει συνολικά πάνω από τρία χρόνια από την πατρίδα του – πρώτα ως φυλακισμένος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ύστερα ως δραπέτης στη γερμανοκρατούμενη Ρώμη, όπου έζησε άλλους 9 μήνες στην παρανομία και ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση. Με την απελευθέρωση της Ρώμης, τον Ιούνιο του ’44, του ζητήθηκε να αναλάβει υπηρεσία στις Διασυμμαχικές Δυνάμεις Κατοχής και να βοηθήσει στο έργο της περίθαλψης και μεταφοράς των αιχμαλώτων πολέμου – έργο που είχε ουσιαστικά επιτελεσθεί τον Μάρτιο του ’45, όπου τον δείχνω να αδημονεί να γυρίσει στην ελεύθερη πια πατρίδα για να συμμετάσχει στον αγώνα για την ανόρθωση της χώρας.
Γιατί αφήσατε να μεσολαβήσει ένα διάστημα 24 χρόνων από τον θάνατό του μέχρι να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Γιατί δεν προέκυψε νωρίτερα. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου «βιογράφο» του πατέρα μου αλλά πεζογράφο καταρχήν. Σίγουρα δεν είναι τυχαίο που χρειάστηκε να καταπιαστώ με τέσσερα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους μυθιστορήματα μέχρι να νιώσω έτοιμη να γράψω το «Δέκα ζωές σε μία». Ήταν ένα εγχείρημα ιδιαίτερο δύσκολο και από τεχνικής άποψης (αφηγηματική άνεση, κίνηση πλοκής, διαχείριση χρόνου, σύνθεση κ.λπ. κ.λπ.), αλλά και της συναισθηματικής απόστασης που απαιτείται ώστε η προσωπική εμπλοκή να μην αποβεί σε βάρος της λογοτεχνικής αρτιότητας του μυθιστορήματος.
Διδαχτήκατε από τον πατέρα σας «το μάταιο της πολιτικής και την ανοησία των διχοτομήσεων». Παρόλα αυτά ο ίδιος, ώριμος πλέον πολιτικά, το 1982, αρνήθηκε την αναγνώριση της αντίστασης χιλιάδων Ελλήνων διαφορετικών πεποιθήσεων από τις δικές του. Δεν είναι αντιφατικό;
Στη φράση αυτή που απομονώνετε, προφανώς και δεν αναφέρομαι σε άμεσες διδαχές του πατέρα μου – αφού ο ίδιος τάχθηκε μέχρι το τέλος της ζωής του στην πολιτική ως τον καλύτερο τρόπο για κείνον να προσφέρει στη χώρα που αγαπούσε. Αναφέρομαι μάλλον στο πώς εγώ εισέπραξα τις μαύρο ή άσπρο υπερβολές που άκουγα να διατυπώνονται γύρω μου από μικρή, ανάλογα με την κομματική στράτευση του καθένα. Σ’ αυτή, τη στενή θέαση των πραγμάτων, οι αντιφάσεις γιγαντώνονται και οι αντιπαλότητες εντείνονται, με αποτέλεσμα να ακυρώνεται το όποιο κοινό έδαφος, που σίγουρα υπάρχει ανάμεσα σε νοήμονες και έντιμους ανθρώπους. Ενώ, αντίθετα, η ευρύτερη θέαση είναι αυτή που επιτρέπει να ξεπεραστούν οι μονομέρειες και να προχωρήσουμε μπροστά. Αυτή είναι η δική μου θέση. Και για να απαντήσω και πιο ευθέως στο σχόλιό σας, σας παραπέμπω στην ομιλία του στη Βουλή στις 17-8-1982 για το νομοσχέδιο της Εθνικής Αντίστασης, όπου θα δείτε πως δεν αρνήθηκε την αντίσταση κατά των κατακτητών από όπου και αν προήλθε, αρνήθηκε να θεωρήσει αντίσταση την εμφύλια σύρραξη που ακολούθησε.
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ένιωσε αηδιασμένος από τους πολιτικούς του Μεσοπολέμου και περισσότερο από το ίνδαλμά του τον Ελ. Βενιζέλο «που δικαιολογούσε την ανατροπή της λαϊκής ετυμηγορίας έτσι και δεν έβγαινε το δικό του κόμμα». Γιατί όμως αργότερα δέχτηκε να συμμετάσχει σε αυταρχικές κυβερνήσεις (1958-1963) που στερούνταν δημοκρατικής νομιμότητας; Ο ιδεαλιστής Αβέρωφ έδινε τη θέση του στον «ρεαλιστή»;
Το πρώτο σκέλος της ερώτησής σας αναφέρεται πάλι σε δική μου ερμηνεία, συγγραφική αδεία, που όμως πιστεύω ότι έχει βάση, μιας που ο πατέρας μου ήταν από νέος και μέχρι το τέλος της ζωής του υπέρμαχος της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Αυτή ήταν η πιο βαθιά και απαράβατη αρχή του. Εμμέσως σας απαντώ και στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας. Επειδή η ερώτηση προεξοφλεί πολιτικές παραδοχές, θα πρέπει να περιμένουμε το επόμενο μυθιστόρημα, που υποθέτω -λόγω αυτών των προεξοφλήσεων, που προφανώς σηκώνουν αντίλογο- θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Γνώμη μου είναι πάντως πως ο έντιμος πολιτικός που θέλει πραγματικά να υπηρετήσει τη χώρα, χρειάζεται να έχει και όραμα και ιδεαλισμό, αλλά και ρεαλισμό. Η «τέχνη του εφικτού» τον προσγειώνει στην πραγματικότητα και τον κάνει αποτελεσματικό. Και τα δύο χρειάζονται, και η ισορροπία ανάμεσα στα δύο είναι ένας διαρκής και δύσκολος αγώνας.
«Γεννήθηκα για να απολαύσω τους καρπούς των αγώνων σου». Με αυτό που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας -δεδομένου ότι ο πρωθυπουργός Αντ. Σαμαράς ήταν και πνευματικό/πολιτικό παιδί του Ευ. Αβέρωφ- πιστεύετε ότι ακυρώνονται κατά κάποιο τρόπο οι «καρποί των αγώνων του»;
Στη φράση αυτή, στην οποία απευθύνομαι υποτίθεται στον νεκρό πατέρα, αναφέρομαι συμβολικά στη γενιά του ολόκληρη και όχι στους προσωπικούς του, πολιτικούς ή άλλους, αγώνες. Μιλάω δηλαδή για τη γενιά των πατεράδων και των παππούδων μας που έζησε πολέμους, εμφυλίους και απίστευτες καταστροφές, τη γενιά που μια ζωή βασανίστηκε και αγωνίστηκε για να παραδώσει σ’ εμάς μια χώρα ελεύθερη, δημοκρατική, δυτικού προσανατολισμού. Το τι θα κάνει τώρα η γενιά μας είναι στα χέρια μας και δεν θα αναφερθώ σε συγκεκριμένα πρόσωπα ή παρατάξεις. Πολιτικοί και λαός, μακάρι να μπορέσουμε να αρθούμε πάνω από τις συνηθισμένες μας φαγωμάρες και να αντιμετωπίσουμε την κρίση με ευθύνη και τη χώρα μας με αγάπη.
«Είμαστε συνομήλικοι τώρα, αλλά τόσο διαφορετικοί». Τι πιστεύετε ότι έχετε πάρει από αυτόν και σε τι διαφέρετε;
Έχω πάρει νομίζω το πείσμα και την προσήλωσή του σε κάποιες αξίες – αγάπη, εντιμότητα, εργατικότητα, αφοσίωση, δημιουργικότητα, αλλά είμαι πολύ διαφορετική σαν χαρακτήρας, δεν έχω την εξωστρέφειά του, χρειάζομαι έναν πιο «ήσυχο» χώρο για να είμαι δημιουργική. Έχω πάρει επίσης την αγάπη του για τη γραφή, τη λογοτεχνία, η ματιά μου όμως είναι πιο εσωτερική, με συναρπάζει αυτό που δεν φαίνεται, οι πολύπλοκες αλήθειες και οι δαίδαλοι που κρύβει η ψυχή του ανθρώπου. Και βέβαια έχω πάρει την αγάπη του για το Μέτσοβο και συνεχίζω όσο μπορώ το σημαντικό έργο που έχει κάνει εκεί.
Στην ΠΥΡΝΑ θα είναι η πρώτη φορά που θα μιλήσετε δημόσια για τον πατέρα σας και για το βιβλίο σας;
Η κεντρική παρουσίαση του βιβλίου έγινε ήδη στις 19 Νοεμβρίου στην Ελληνοαμερικανική Ένωση. Επίσης παρουσιάστηκε στη Λάρισα την περασμένη εβδομάδα. Στην ΠΥΡΝΑ, θα είναι η δεύτερη φορά που πηγαίνω ως καλεσμένη. Η πρώτη ήταν το 2006 νομίζω, με αφορμή την έκδοση του τρίτου μου μυθιστορήματος «Ανοιχτή Γραμμή». Παρακολουθώ τις δραστηριότητές της ΠΥΡΝΑΣ εδώ και χρόνια. Είναι ένας πολύ δυναμικός φορέας πολιτισμού, που οργανώνει όχι μόνο ομιλίες και βιβλιοπαρουσιάσεις, αλλά και πλήθος σεμιναρίων, εργαστηρίων, επισκέψεων, ταξιδιών και δραστηριοτήτων που αφορούν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και ειδικοτήτων. Βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα τη νέα δραστηριότητά της, που είναι τα «Βιβλία σε Ρόδες», ένα πρόγραμμα που φέρνει μικρές κινητές δανειστικές βιβλιοθήκες στις τάξεις των δημοτικών σχολείων ανά την Ελλάδα.