Α-ληθεύει εκείνο που δεν θέλουμε να χαθεί στη λήθη, αυτό που αξίζει να διασωθεί στη μνήμη μας. Όμως πόσο «αληθινή» είναι η αφήγηση της ζωής μας; Συνέβησαν τα πράγματα όπως τα θυμόμαστε ή η μνήμη μας «αυθαιρετεί», κατασκευάζει κατά το δοκούν καταστάσεις και γεγονότα, ενώ παράλληλα φροντίζει να «ξεχάσει» άλλα; Πόσο δικές μας είναι οι αναμνήσεις μας και ποια μαρτυρία μπορεί να είναι πραγματική; Τα σημάδια του παρελθόντος και ο τρόπος που τα αναγνωρίζουμε -ή τα παραβλέπουμε- φαίνεται πως απασχολούσαν τους ανθρώπους από την αρχαιότητα. Άλλωστε η Μνημοσύνη ήταν θεά και μητέρα των Ελικωνιάδων Μουσών, που κατά την παράδοση ήταν τρεις: Η Μελέτη, η Μνήμη, η Αοιδή.

Τα ζητήματα αυτά μελετά ο M. Halbwachs (1877-1945) την ίδια εποχή που φιλόσοφοι όπως ο H. Bergson (Matière et mémoire) και λογοτέχνες όπως ο M. Proust, (Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, μετ. Π. Ζάννας, Π. Πούλος, Εστία, 2004) ασχολούνται, ομοίως, με τα θέματα της μνήμης και της ανάμνησης. Όμως ο Halbwachs δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του, καθώς συνελήφθη το 1944 από τη Γκεστάπο και εκτοπίστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου πέθανε την επόμενη χρονιά. Το σπουδαίο βιβλίο «Η συλλογική μνήμη» αποτελείται από τα χειρόγραφά του και εκδόθηκε από τους συγγενείς του μετά το τέλος του πολέμου.

Στο έργο φαίνεται πως η φράση «περασμένα, ξεχασμένα» δεν ισχύει. Περασμένα μεν, αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι νομίζουμε. Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα παρουσιάζει τη διαδικασία ανάσυρσης των βιωμάτων μας και τον τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν. Σε κάθε περίπτωση, όμως «οι αναμνήσεις μας παραμένουν συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι, ακόμη κι όταν πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε ανάμειξη, για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει. Στην πραγματικότητα, δεν είμαστε ποτέ μόνοι. Δεν χρειάζεται οι άλλοι να είναι παρόντες, να διακρίνονται ως προς τη φυσική τους υπόσταση από εμάς, διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπων», σημειώνει ο συγγραφέας (σελ. 48).

Δεν υπάρχει μνήμη έξω από το πλαίσιο στο οποίο ζουν οι άνθρωποι στην κοινωνία, τονίζει ο Halbwachs. Ο κοινωνικός χώρος και ο κοινωνικός χρόνος, η ιστορία ως πίνακας γεγονότων και η συλλογική μνήμη ως παράδοση εμπλέκονται με τον ατομικό βιωμένο χρόνο και «σε τέτοιους δρόμους, σε κρυφά μονοπάτια», εντοπίζουμε και ξαναβρίσκουμε τις αναμνήσεις μας.

Το κλασικό έργο του Halbwachs μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά και η μετάφραση αποδίδει εξαιρετικά τον λογοτεχνικό τρόπο γραφής του συγγραφέα, ενώ ο πρόλογος είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικός.

*Η Άννα Λυδάκη είναι Καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου.

Προηγούμενα άρθρα της Άννας Λυδάκη 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News