Τον Μάρτιο του 2019, ερευνητές στα ανοιχτά των ακτών της νοτιοδυτικής Αυστραλίας έγιναν μάρτυρες μιας φρικιαστικής σκηνής: μια ντουζίνα όρκες περικύκλωσαν ένα από τα μεγαλύτερα πλάσματα που εμφανίστηκαν ποτέ στη Γη, θέλοντας να το σκοτώσουν. Οι όρκες καταβρόχθισαν τεράστια κομμάτια σάρκας από τα πλευρά μιας ενήλικης γαλάζιας φάλαινας, η οποία πέθανε μία ώρα αργότερα. Αυτή ήταν η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση επίθεσης όρκας εναντίον γαλάζιας φάλαινας – αλλά όχι και η τελευταία.
Τους τελευταίους μήνες, όρκες έχουν επίσης εντοπιστεί να απάγουν μωρά φαλαινών, αλλά και να συνεργάζονται μεταξύ τους για να επιτεθούν σε καρχαρίες, τρώγοντας το πολύτιμο σε θρεπτικά συστατικά συκώτι τους και αφήνοντάς τους αιμόφυρτους, μέχρι να χάσουν, τελικά, τη ζωή τους.
Μια άλλη πρωτόγνωρη συμπεριφορά που εμφανίζουν οι όρκες το τελευταίο χρονικό διάστημα είναι ότι δημιουργούν κοπάδια που εμβολίζουν και βυθίζουν βάρκες και μικρά σκάφη.
Οπως αναφέρει σε δημοσίευμά της η ιστοσελίδα Live Science, αυτά τα περιστατικά, ενδεικτικά της καινοτομίας νέων στρατηγικών που αναπτύσσουν οι όρκες, οδηγούν τους επιστήμονες στη σκέψη ότι τα συγκεκριμένα θαλάσσια κήτη εμφανίζουν μια απρόσμενη εξελικτική πρόοδο και ειδικότερα μια αύξηση της νοημοσύνης τους, γεγονός που αξίζει να μελετηθεί διεξοδικά.
Γίνονται εξυπνότερες ή απλώς μαθαίνουν γρήγορα;
«Δεν είναι πιθανό ο εγκέφαλος της όρκας να αλλάζει σε ανατομικό επίπεδο. Η αλλαγή συμπεριφοράς μπορεί να επηρεάσει την ανατομική αλλαγή σε ένα ζώο ή έναν πληθυσμό, αλλά θα χρειαστεί να περάσουν χιλιάδες έτη εξέλιξης» λέει ο Τζος Μακ Ινες, θαλάσσιος οικολόγος που μελετά τις όρκες στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας, στον Καναδά.
Ομως οι ειδικοί γνωρίζουν ότι οι όρκες μαθαίνουν γρήγορα, κάτι που σημαίνει ότι μπορούν και διδάσκουν η μία την άλλη διάφορα κόλπα, ώστε να γίνονται πιο «έξυπνες». Υπάρχει, βέβαια, η πιθανότητα μερικά από αυτά τα –φαινομενικά– νέα κόλπα να είναι στην πραγματικότητα παλαιές συμπεριφορές, που μόλις πρόσφατα έγιναν αντιληπτές από τον άνθρωπο.
Μια ακόμη θεωρία που πέφτει στο τραπέζι είναι ότι η ολοένα και πιο συχνή αλληλεπίδραση της όρκας με τους ανθρώπους μέσω της κυκλοφορίας σκαφών και των αλιευτικών δραστηριοτήτων σε περιοχές που ζουν και κινούνται τα κήτη, μπορεί να τη βοήθησε να αναπτύξει νέες συμπεριφορές. Και όσο περισσότερο αλλάζει το περιβάλλον τους, τόσο πιο γρήγορα πρέπει να ανταποκρίνονται οι όρκες, βασιζόμενες στην κοινωνική μάθηση για να επιβιώσουν.
Κλέβουν ψάρια από ανθρώπους
Οι όρκες μαθαίνουν, επίσης, να μοιράζονται μεταξύ τους εξελιγμένες τακτικές απόκτησης τροφής. Ορκες σε όλον τον κόσμο έχουν μάθει να κλέβουν ψάρια που αλιεύονται για ανθρώπινη κατανάλωση, από δίχτυα, παραγάδια και άλλον εξοπλισμό της εμπορικής αλιείας, και όπως φαίνεται, έχουν διαβιβάσει αυτές τις πληροφορίες.
Στον νότιο Ινδικό Ωκεανό, γύρω από τα νησιά Crozet, δυο πληθυσμοί όρκας απομακρύνουν ολοένα περισσότερο τα παραγάδια από τότε που επεκτάθηκε η αλιεία στην περιοχή, τη δεκαετία του 1990. Μέχρι το 2018, ολόκληρος ο πληθυσμός όρκας σε αυτά τα νερά είχε μάθει να… γλεντάει στα παραγάδια. Κοπάδια όρκας που προηγουμένως αναζητούσαν φώκιες και πιγκουίνους, άρχισαν να γεύονται ψάρια προς κατανάλωση από ανθρώπους.
Μερικές φορές, η ικανότητα της όρκας να μαθαίνει γρήγορα νέες συμπεριφορές ενδέχεται να έχει μοιραίες συνέπειες. Στην Αλάσκα οι όρκες άρχισαν πρόσφατα να τρώνε ψάρια που αλιεύονται από τράτες βυθού, ωστόσο πολλές καταλήγουν μπλεγμένες και νεκρές σε αλιευτικό εξοπλισμό.
«Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να μοιράζεται μεταξύ των μελών ομάδων όρκας, και ίσως γι’ αυτό παρατηρείται αύξηση σε συμβάντα θνησιμότητας» λέει ο Μακ Ινες.
Κλιματική αλλαγή και υπεραλίευση
Η κλιματική αλλαγή που προκαλείται από τον άνθρωπο μπορεί επίσης να αναγκάζει τις όρκες να βασίζονται περισσότερο η μία στην άλλη. Στην Ανταρκτική, για παράδειγμα, ένας πληθυσμός όρκας συνήθως επιτίθεται στις φώκιες Weddell (Leptonychotes weddellii), προσπαθώντας να τις απομακρύνει από τους πάγους. Καθώς όμως οι θαλάσσιοι πάγοι λιώνουν μαζικά εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, οι όρκες αναπροσάρμοσαν τις τεχνικές κυνηγιού τους για να κυνηγούν και άλλα είδη φώκιας, όπως οι φώκιες λεοπάρδαλης (Hydrurga leptonyx) και οι crabeater (Lobodon carcinophaga), δυο είδη που δεν βασίζονται τόσο στους θαλάσσιους πάγους και είναι πιο δυναμικά. Για να κυνηγήσουν αυτές τις φώκιες, οι όρκες φαίνεται ότι αναπτύσσουν νέες δεξιότητες.
Παράλληλα, η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί ενίοτε να επηρεάσει δυσμενώς τους δεσμούς κοινωνικής μάθησης ανάμεσα στις όρκες. Η υπεραλίευση σολομού στα ανοιχτά των ακτών της πολιτείας της Ουάσινγκτον, στις βορειοδυτικές ΗΠΑ, έχει επιφέρει ρήγμα στην ενότητα των πληθυσμών όρκας.
«Οι κοινωνικοί δεσμοί τους εξασθενούν, γιατί όταν πεινάς και προσπαθείς να βρεις τροφή δεν μπορείς να είσαι σε μια μεγάλη ομάδα» εξηγεί ο Μάικλ Βάις, συμπεριφορικός οικολόγος και διευθυντής έρευνας στο Κέντρο Ερευνας Φάλαινας της Ουάσινγκτον. «Οσο οι ομάδες όρκας διασπώνται και συρρικνώνονται, τόσο αυξάνεται η ευκαιρία να μάθουν η μία από την άλλη και να προσαρμοστούν στο ταχέως μεταβαλλόμενο οικοσύστημά τους».
«Αν και οι όρκες πιθανότατα δεν γνωρίζουν ότι οι άνθρωποι φταίνε για τις αλλαγές στον ωκεάνιο βιότοπο, έχουν πλήρη επίγνωση ότι οι άνθρωποι είναι εκεί. Ευτυχώς, οι όρκες δεν δείχνουν να ενδιαφέρονται να εκπαιδεύσουν τις θανατηφόρες δεξιότητές τους επάνω μας» συμπληρώνει ο Τοζς Μακ Ινες.