Ο έλλογος δυτικός άνθρωπος ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή και την τύχη του. Έχει όμως ξεχάσει τη μουσική από την πρώτη γνωριμία του με τον κόσμο. Η μαγεία αλλά και ο μεταφυσικός τρόμος βρίσκονται πια σε μια παρωχημένη γωνιά της συνείδησής του. Οι σύγχρονοι βάρδοι της εσπερίας ασχολούνται με τις πιο εξελιγμένες πτυχές του πολιτισμού αν και προσπαθούν να αποκαταστήσουν την επικοινωνία με την εποχή της αθωότητας.

Ο δυτικός άνθρωπος σπάνια κατανοεί τη ρωσική ψυχή. Έτσι οι ήρωες του Τσέχωφ ερμηνεύονται από τους Βρετανούς σαν βαριεστημένοι φοιτητές της Οξφόρδης και από τους Έλληνες με έκδηλη τη μεσογειακή υστερία. Η παλιά παράσταση του Πλατόνωφ με τον περίφημο Rex Harrison στον κύριο ρόλο, καθιέρωσε την εντύπωση ότι ο ήρωας αυτός του Τσέχωφ προερχόταν περίπου από τον «Λονδρέζικο κύκλο του Μπλούμσπερυ». Είχα τη μεγάλη τύχη να δω στο Λονδίνο πριν από μερικά χρόνια τον Πλατόνωφ του ρωσικού θιάσου «Μάλυ» της Πετρούπολης. Ο σκηνοθέτης Lev Dodin έστησε την παράσταση σε μια διώροφη ντάτσα (καλοκαιρινή έπαυλη) πάνω σε μια λίμνη. Οι ήρωες συγκρούονταν ή έσμιγαν μέσα και έξω από το νερό υπό τους ήχους μιας ορχήστρας που παιάνιζε λίγο φάλτσα γνωστούς δυτικούς σκοπούς του 1881. Το έργο ολοκληρώθηκε όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις εικοσιενός ετών και προαναγγέλλει  το κατοπινό του ρεπερτόριο με το κριτικό πνεύμα της νεότητας. Έτσι αναγνωρίζει κανείς σε μια πρώιμη μορφή τους, το θείο Βάνια, τις τρεις αδελφές και τους ήρωες του Βυσσινόκηπου και του Γλάρου. 

Ο επαρχιακός δάσκαλος Πλατόνωφ που ξελογιάζει χωρίς καν να προσπαθεί τις μαθήτριες και τις μητέρες τους, θα ήταν ένας γενναιόδωρος «ευγενής βάρβαρος» αν η κακή του τύχη δεν τον έριχνε σε μια μικρή κοινωνία με δυτικές ανησυχίες και τις ποικίλες απαγορεύσεις που συνοδεύουν τον πολιτισμό. Την κωμικοτραγική πορεία αυτού του σκοτισμένου θηρίου που μάταια προσπαθεί να εσωτερικεύσει τις συμβάσεις των εξίσου μπερδεμένων συνανθρώπων του, αποδίδει με νεανική σκληρότητα ο Τσέχωφ. Ο Ρώσος σκηνοθέτης προσφέρει το ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση αυτού και πολλών άλλων ρωσικών έργων. Από ανάλογα υλικά είναι φτιαγμένοι και οι πρωτόπλαστοι του Andrei Konchalovsky, του αδερφού του, Nikita Mikhalkov και του μεγάλου Andrei Tarkovsky. Το πανοραμικό έπος Σιβηριάδα (1978) του Konchalovsky που προβλήθηκε πρόσφατα στο αξιέπαινο κανάλι της Βουλής, δεν έχει το δυτικό του ταίρι. Σε ένα χωριό της Σιβηρίας, ξεχασμένο από το Θεό και τους ανθρώπους, οι ειδωλολάτρες χριστιανοί συνομιλούν με τη φύση, τα πνεύματα και τους αγέννητους. Τα κοιτάσματα πετρελαίου που έχουν καταστήσει ακατοίκητη της επιφάνεια μεγάλου τμήματος της ενδοχώρας («το αλώνι του διαβόλου») γίνονται αιτία σωτηρίας του χωριού από κάποιο σχεδιαζόμενο υδροηλεκτρικό φράγμα που θα πλημμύριζε μια έκταση σαν την Πελοπόννησο. Η είδηση της σωτηρίας αφυπνίζει τους νεκρούς που επιστρέφουν για να γιορτάσουν με τους απογόνους τους το χαρμόσυνο γεγονός. Στον Konchalovsky επίσης οφείλουμε και την κινηματογραφική μεταφορά του Θείου Βάνια (1971).

Ανάλογη οπτική, για τον συναισθηματικό βίο ενός χαϊδεμένου αστού, χρησιμοποιεί και ο νεότερος αδερφός, Nikita Mikhalkov στον Ομπλόμωφ (που προβλήθηκε επίσης στη Βουλή). Η ψυχογραφία του ανώριμου μεσήλικα ο οποίος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη ζωή χωρίς την τρυφερότητα της μάνας του και προσπαθεί να αποδράσει κοιμώμενος, δεν γίνεται αντικείμενο ρασιοναλιστικής ανάλυσης. Ο σκηνοθέτης αντιμετωπίζει τον ήρωα σαν ένα ακόμα πληγωμένο πλάσμα του δημιουργού που αναζητάει μάταια τον δικό του Θεό, που ήταν η μάνα του. Αυτό που ξεχωρίζει και τους δύο σκηνοθέτες είναι η ευσπλαχνία για τους συνανθρώπους. Αναρωτιέται κανείς αν αυτή η συμπόνια είναι προαπαιτούμενο του σοβιετικού ρεαλισμού ή γνήσιο κομμάτι της ρωσικής Ορθόδοξης ψυχής. Ο Mikhalkov είναι ακόμα, ο δημιουργός μιας κινηματογραφικής ερμηνείας του Πλατόνωφ και του συνταρακτικού Ψεύτη ήλιου (1994).

Αν η Ρωσία δυσκολεύεται να ακολουθήσει τα δυτικά πρότυπα εκσυγχρονισμού από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου και της Αικατερίνης, αυτό ίσως οφείλεται εν μέρει στην απουσία του προτεσταντικού στοιχείου από τη ρωσική ιστορία. Η αυτοπειθαρχία, η ευθύνη και η ατομική λογοδοσία στο Θεό απουσιάζουν από την ρωσική αλλά και την ελληνική παράδοση.

Να όμως που ο πρύτανης των σύγχρονων Ρώσων κινηματογραφιστών, ο Andrei Tarkovsky, επιχειρεί την μεγαλύτερη απόδραση από την πραγματικότητα προς το Θεό. Ένα Θεό που απαιτεί θυσίες, την απώλεια του εγώ και μαζί και της λογικής. Η απόδραση του Tarkovsky συνιστά το σοβαρότερο επίτευγμα των Ρώσων που κανείς δυτικός δεν θα επιχειρήσει. Ίσως και αυτός να προσφέρει το ερμηνευτικό κλειδί στην ρωσική ψυχή, αποκαθαρμένη από την απελπισία του Τσέχωφ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News