Κάθε γενιά πιστεύει ότι ζει σε μια πρωτοφανή εποχή, με μοναδικές προκλήσεις. Ομως, ξανά και ξανά, τα ίδια πρότυπα και κίνητρα έχουν αποδυναμώσει –ακόμη και καταστρέψει– πολιτισμούς, ή τους έχουν ενισχύσει και τους έχουν επιτρέψει να ακμάσουν. Για να μάθουμε από το παρελθόν, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε τις συμμετρίες και τις απηχήσεις του.
Για παράδειγμα, η άνοδος και η παρακμή μεγάλων δυνάμεων δια μέσου των αιώνων έχει καθιερώσει ορισμένες βασικές αρχές. Η κυριότερη από αυτές είναι πως όταν μια κυρίαρχη δύναμη αντιμετωπίζει δύο αντιπάλους, ο αντίπαλος που αποφεύγει τη σύγκρουση με την κυρίαρχη δύναμη είναι συνήθως εκείνος που θριαμβεύει.
Στα τέλη του 18ου αιώνα, η Μεγάλη Βρετανία επικράτησε επί των Κάτω Χωρών (κυρίαρχης δύναμης εκείνη την περίοδο), ενώ η Γαλλία, που επίσης πολέμησε εναντίον των Κάτω Χωρών, δεν έγινε ποτέ υπερδύναμη. Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες επικράτησαν έναντι της Μεγάλης Βρετανίας, κυρίως λόγω των πολέμων μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γερμανίας.
Ενα άλλο μάθημα είναι ότι οι αυτοκρατορίες καταρρέουν όταν δεν μπορούν πλέον να χρηματοδοτήσουν την ασφάλεια της ενδοχώρας και των εμπορικών τους δρόμων. Η χρυσή εποχή της Ισπανίας έφτασε στο τέλος της όταν δεν μπορούσε πλέον να χρηματοδοτήσει τις στρατιωτικές δαπάνες που απαιτούνταν για την υπεράσπιση των αποικιών της. Η αυτοκρατορία της Μεγάλης Βρετανίας εξαρτιόταν από τη ναυτική υπεροχή της, την οποία όμως δεν κατάφερε να διατηρήσει. Η Σοβιετική Ενωση έπεσε επειδή μπέρδεψε το μεγαλείο με τον υπερεξοπλισμό.
Ενα τρίτο μάθημα είναι ότι, ακόμη και όταν οι πολιτισμοί έχουν ρυθμιστεί για την επιτυχία, ενδέχεται να καταρρεύσουν υπό το βάρος αβίαστων λαθών. Για παράδειγμα, στις αρχές του 20ού αιώνα η Δύση έδειχνε προετοιμασμένη για ευημερία: με την έλευση του ηλεκτρισμού, του αυτοκινήτου, του τηλεφώνου, του ραδιοφώνου και των αεροπορικών ταξιδιών η τεχνολογική πρόοδος επιταχυνόταν, ενώ ο φαύλος κύκλος της φτώχειας και του πολέμου έμοιαζε να σπάει.
Το παγκόσμιο εμπόριο ανθούσε (ιδίως μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Γερμανίας), η δημοκρατία προχωρούσε (ακόμη και στη Ρωσία, όπου η επανάσταση του 1905 προανήγγειλε μια νέα εποχή ελευθερίας) και οι ευρωπαίοι ηγεμόνες είχαν καλές σχέσεις – ο Γεώργιος Ε’ ήταν πρώτος εξάδελφος του Γουλιέλμου Β’ και του Νικολάου Α’, οι οποίοι ήταν τρίτα ξαδέλφια. Και μέχρι το 1908 είχε σχεδιαστεί μια θεσμική αρχιτεκτονική για την επίλυση των παγκόσμιων συγκρούσεων.
Ομως ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος διέκοψε εκείνη τη χρυσή εποχή. Οι εφευρέσεις που σχεδιάστηκαν για να απελευθερώσουν την ανθρωπότητα έγιναν όπλα καταστροφής και η ψευδαίσθηση της προόδου πέθανε στα χαρακώματα. Για δεκαετίες η Ευρώπη συγκλονίστηκε από τον πόλεμο και το μίσος, την αφόρητη ταπείνωση και τη βάρβαρη εκδίκηση. Παρά τη βεβαιότητα ότι αυτή τη φορά θα ήταν διαφορετικά, η ήπειρος παραδόθηκε στις φλόγες.
Ο κόσμος βιώνει κάτι παρόμοιο σήμερα: Θα έπρεπε να βρισκόμαστε στο κατώφλι ενός ευημερούντος μέλλοντος. Ποτέ άλλοτε οι δυνατότητες της ανθρωπότητας δεν ήταν τόσο τεράστιες. Η στροφή σε καθαρότερη ενέργεια θα μπορούσε να φέρει το τέλος της εποχής των ορυκτών καυσίμων. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις θα μπορούσαν να αλλάξουν δραστικά τη ζωή μας, θεραπεύοντας ασθένειες που αψηφούσαν τη θεραπεία, αναπτύσσοντας μια σχεδόν απεριόριστη πηγή καθαρής ενέργειας, απαλλάσσοντας τους ανθρώπους από τις πιο επίπονες εργασίες, και πολλά άλλα.
Πολλές χώρες έχουν αναγνωρίσει τη σημασία της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και της προστασίας του πλανήτη. Εκατομμύρια εκτάρια –από το Κίβου, τη μεγάλη λίμνη στο Κονγκό, μέχρι τον Αμαζόνιο– αναδασώνονται. Η Συνθήκη για την Ανοιχτή Θάλασσα επιδιώκει την προστασία του 30% των ωκεανών μέχρι το 2030. Οι τράπεζες ενσωματώνουν στους ισολογισμούς τους εκτιμήσεις για τη βιοποικιλότητα. Το ΑΕΠ δίνει σιγά-σιγά τη θέση του σε άλλα μέτρα, που αποτιμούν την υγεία, την ισότητα και την ευημερία. Η νεολαία ακούγεται, οι γυναίκες αποκτούν πρόσβαση σε θέσεις λήψης αποφάσεων και οι κοινωνίες, έχοντας πλήρη επίγνωση ότι αντιμετωπίζουν κοινές προκλήσεις, συμμετέχουν σε διάλογο.
Και όμως, όπως συνέβη στις αρχές του 20ού αιώνα, έτσι και τώρα εκτυλίσσεται το χειρότερο δυνατό σενάριο. Ο αυταρχισμός διασπείρεται ολοένα και περισσότερο, υπονομεύοντας ακόμη και τις πιο καθιερωμένες δημοκρατίες. Αν δεν είμαστε προσεκτικοί, η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να εξαφανίσει δισεκατομμύρια θέσεις εργασίας, να παράσχει νέα όπλα και να διαβρώσει τις γνωστικές δεξιότητες.
Το περιβάλλον συνεχίζει να επιδεινώνεται και η κλιματική κρίση να βαθαίνει εξαιτίας των εκατομμυρίων τόνων αερίων του θερμοκηπίου που εξακολουθούν να εκλύονται στην ατμόσφαιρα. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η ξήρανση των ποταμών και η αποτυχία των καλλιεργειών έχουν οδηγήσει ήδη εκατομμύρια ανθρώπους στη μετανάστευση. Οι πόλεμοι πολλαπλασιάζονται σε όλον τον κόσμο και οι συγκρούσεις για τρόφιμα και νερό ανβαμένεται να αυξηθούν.
Οι περισσότερες δημοκρατικές κυβερνήσεις έχουν παραλύσει, αναβάλλοντας τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για μετά τις επόμενες εκλογές. Καθώς η παγκοσμιοποίηση δέχεται επιθέσεις, ο φόβος για τον άλλον, η νοσταλγία για μια ανύπαρκτη αγνότητα και η περιφρόνηση της γνώσης έχουν επανέλθει στην επιφάνεια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διαίρεση, τον αποκλεισμό και τη δυσπιστία – τις κατάλληλες συνθήκες, δηλαδή, ώστε να ευδοκιμήσει ο λαϊκισμός. Η συλλογική νοημοσύνη δίνει τη θέση της στον ατομικό θυμό, όπως ακριβώς συνέβη στις αρχές του 20ού αιώνα.
Πιο ανησυχητικά, και χωρίς προηγούμενο, αντιμετωπίζουμε κάποιες κοινές προκλήσεις –κλιματική αλλαγή, φτώχεια, κίνδυνοι επιδημιών και κατάχρηση της τεχνολογίας, ιδίως της Τεχνητής Νοημοσύνης– που επηρεάζουν την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Κορεσμένοι από τις οθόνες και τα βιντεοπαιχνίδια, και ακόμα παθιασμένοι με την εθνική αντιπαλότητα, ξεχνάμε να σκεφτούμε το παγκόσμιο μέλλον και επιτρέπουμε στα ισχυρά εθνικά συμφέροντα να κυριαρχούν στη χάραξη πολιτικής. Ετσι πεθαίνουν οι πολιτισμοί. Ετσι μπορεί να πεθάνει ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Για να αποτρέψουμε αυτό το αποτέλεσμα, δεν πρέπει να ξεχνάμε τα διδάγματα του παρελθόντος. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι ήρθε η ώρα να σκεφτούμε ως ανθρώπινο είδος και να καταπολεμήσουμε τις κοινές προκλήσεις. Να βασιστούμε στην παγκόσμια συνεργασία και όχι στον γεωπολιτικό εγωισμό των εθνών-κρατών. Τα συμφέροντα των μελλοντικών γενεών πρέπει να έρχονται πρώτα, κάτι που συνεπάγεται μια νέα έμφαση στον αλτρουισμό.
Ισως μια μέρα να αναπολούμε το 2025 ως το έτος που η ανθρωπότητα θα μπορούσε να είχε πάρει στροφή προς το χειρότερο, αλλά αντ’ αυτού, για πρώτη φορά μετά από αιώνες, επέλεξε τη ζωή.
Ο Jacques Attali, ιδρυτής και πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, είναι πρώην ειδικός σύμβουλος του γάλλου προέδρου Φρανσουά Μιτεράν και συγγραφέας 86 βιβλίων. Το κείμενο αυτό αναδημοσιεύεται για την Ελλάδα από το Project Syndicate.