Εκλεισαν 52 χρόνια από το Πολυτεχνείο. Μια ζωή. Και συνεχίζουμε ακόμα να γιορτάζουμε την επέτειο σαν το επεισόδιο ενός ηρωισμού που συνέβαλε καθοριστικά στην απαλλαγή της Ελλάδας από τη χούντα. Τη μερίδα του λέοντος του ηρωισμού διεκδικούν τα κόμματα της Αριστεράς, ακόμα και εκείνα που δεν συμμετείχαν στην κατάληψη του Πολυτεχνείου.
Γύρω από την κατάληψη εκείνη, μάλιστα, εξακολουθούν να κυκλοφορούν διάφορα απλοϊκά ερμηνευτικά σχήματα, όπως π.χ. ότι οι φοιτητές καταδίκασαν την «αμερικανοκίνητη χούντα», γι’ αυτό άλλωστε κάθε χρόνο η πορεία, στην οποία πλέον συμμετέχουν κυρίως οργανώσεις της Αριστεράς, καταλήγει στην αμερικανική πρεσβεία.
Κάποιες αριστερές, αριστερίστικες και αναρχικές οργανώσεις, που τείνουν πια να είναι όλες, εκφράζονται από το σύνθημα «Το Πολυτεχνείο δεν ήτανε γιορτή, ήτανε εξέγερση και πάλη ταξική». Τα χρόνια της χρεοκοπίας και της απολίτικης «Αγανάκτησης» διαδόθηκε ακόμα ένα σύνθημα, που άρχιζε με τη φράση «Η χούντα δεν τελείωσε το ’73, εμείς θα την τελειώσουμε σε τούτη την πλατεία».
Οι γιορτές του Πολυτεχνείου που κυρίως οργανώνονται στα σχολεία αντιμετωπίζουν τη βραδιά εκείνη σαν μια ηρωική εξέγερση ηρωικών προγόνων, φτιάχνοντας ένα λαϊκό ρομαντικό αφήγημα ανάλογο του εθνικού ρομαντικού αφηγήματος που περιγράφει τις σημαντικές πολεμικές στιγμές της νεότερης Ιστορίας μας.
Ολα αυτά είναι γενικεύσεις, που δεν απηχούν την πραγματικότητα της επετείου του Πολυτεχνείου. Και είναι, πιστεύω, ουσιαστικό, κάποια στιγμή να απαλλαγεί από τα μυθολογικά στοιχεία τα οποία προσδόθηκαν σχεδόν αμέσως στον εορτασμό αυτού που αποκλήθηκε εξέγερση.
Οπως τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια η ελληνική Ιστορία να φωτιστεί μέσω της σύνθετης ιστορικής προσέγγισης στο εθνικό παρελθόν μας, έτσι είναι απαραίτητο να αποδομηθεί και το Πολυτεχνείο από τις αριστερής προέλευσης μυθολογικές αναγνώσεις του – χωρίς φυσικά να υπάρχει καμία διάθεση συνδιαλλαγής με τις βλακώδεις προσπάθειες μιας ακροδεξιάς ανάγνωσης που υποστηρίζει ότι δεν έγινε κάτι σοβαρό εκείνη τη βραδιά και, κυρίως, ότι δεν υπήρξαν νεκροί.
Ας δούμε όλες τις βασικές μυθολογικές προσεγγίσεις και την πραγματικότητα πίσω από τη μυθολογία:
Ηταν ηρωική η κατάληψη του Πολυτεχνείου; Ναι. Σε μεγάλο βαθμό είχε στοιχεία ηρωισμού, επειδή όσες και όσοι συμμετείχαν έπαιζαν το κεφάλι τους κορόνα-γράμματα – με την έννοια ότι μπορεί να είχαν μπλεξίματα που θα μπορούσαν να στοιχίσουν την ελευθερία τους και το μέλλον τους, αφού η σύγκρουση με το καθεστώς, τότε, δεν ήταν τζάμπα. Αλλά πάντως, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πρωταγωνιστών, το κυρίαρχο αίσθημα πολλών συμμετεχόντων ήταν ο φόβος – γεγονός που κάνει τον ηρωισμό των συμμετεχόντων ακόμα σημαντικότερο, αφού πρωτίστως ήταν η αντίδραση στον φόβο τους.
Ηταν υπόθεση της Αριστεράς; Ηταν κυρίως υπόθεση μικρότερων ομάδων και οργανώσεων αλλά, προφανώς, ούτε του ΚΚΕ ούτε, δευτερευόντως, του ΚΚΕ Εσωτερικού. Παρότι και τα δύο μεγάλα κόμματα της κομμουνιστικής Αριστεράς είχαν υποστηρίξει την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο του 1973, ήταν απέναντι στην πιθανότητα κατάληψης του Πολυτεχνείου. Το ΚΚΕ, στο κείμενό του «Εκθεση και Συμπεράσματα για τα γεγονότα Νοέμβρη 1973», περιγράφει τη στάση που έπρεπε να κρατά η ΚΝΕ μετά το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς: «Ιδιαίτερα στον φοιτητικό χώρο, όπου εκδηλώνεται έντονα ο αριστερίστικος κίνδυνος, το Κόμμα, –με βάση και την αρνητική πείρα από τη δεύτερη κατάληψη της Νομικής– επιμένει περισσότερο στην περιφρούρηση των μορφών πάλης, στην καλή οργάνωση και στη σωστή κλιμάκωση των αγώνων».
Το ΚΚΕ Εσωτ., επίσης, διά του γραμματέα του Μπάμπη Δρακόπουλου, απέτρεπε τα μέλη του να συμμετάσχουν επειδή «στο ευρύτατο δημοκρατικό κίνημα, που αξιώνει την είσοδο στη δημοκρατική ομαλότητα, σκοτεινές δυνάμεις εργάζονται για να φράξουν τον δρόμο προς την κατεύθυνση αυτή και οργανώνουν προκλήσεις για να δικαιολογήσουν την επιβολή στρατοκρατικών μέτρων».
Ο Δρακόπουλος υπεραμυνόταν της πολιτικής της ΕΑΔΕ, που έδινε βάση στη φιλελευθεροποίηση της χούντας και προσπαθούσε να αποφευχθεί οποιαδήποτε σύγκρουση με το καθεστώς, επειδή διέβλεπε μια ομαλή πορεία προς τη δημοκρατία, ενώ φοβόταν την εκμετάλλευση από τη χούντα πιθανών εκτρόπων, που θα οδηγούσε στην αυταρχική σκλήρυνσή της.
Πάντως η επιθυμία των κομμάτων δεν έγινε σεβαστή από μέλη της νεολαίας τους. Και πολλά στελέχη της ΚΝΕ (ΑΝΤΙΕΦΕΕ) και τα περισσότερα στελέχη του Ρήγα Φεραίου, νεολαίας του ΚΚΕ Εσωτ., βρέθηκαν στην κατάληψη του Πολυτεχνείου και, προφανώς, ήταν εκεί όταν μπήκε στη σχολή το τανκ.
Ηταν αμερικανοκίνητη η χούντα; Η αλήθεια είναι ότι πιστευόταν σε όλη την Αριστερά ότι πίσω από τη χούντα ήταν η Αμερική. Τα συνθήματα των φοιτητών στο Πολυτεχνείο συμπεριελάμβαναν στους αντιπάλους του κινήματος τους Αμερικανούς. Πάντως, το ίδιο το ΚΚΕ, πολλά χρόνια αργότερα, το 2024, άλλαξε τη θεώρησή του καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι το χουντικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 δεν ήταν made in USA (βλ. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Γ2).
Μάλιστα, η Ελένη Μπέλλου, εκ των ανώτατων κομματικών παραγόντων του ΚΚΕ, δήλωσε ότι το κέντρο που οργάνωσε και επέβαλε τη δικτατορία «ήταν τμήμα της διοίκησης του Στρατού, του Ελληνικού Στρατού, όχι της ανώτερης διοίκησης (στρατηγών) ή του βασιλιά, αλλά συνταγματαρχών, ταγματαρχών, αξιωματικών», διευκρινίζοντας ότι «το πραξικόπημα δεν έγινε από κάποιον ξένο κατασταλτικό μηχανισμό, όπως συχνά συνέβαινε π.χ. σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Ασίας, με άμεση παρέμβαση των ΗΠΑ ή άλλων καπιταλιστικών κρατών».
Η πορεία προς το Πολυτεχνείο, δηλαδή, στην οποία συμμετέχει το ΚΚΕ, πλέον είναι αναντίστοιχη της επίσημης θέσης του κόμματος και, μάλλον, είναι παραχώρηση στα μέλη του κόμματος, που είναι δύσκολο να απομακρυνθούν από τη μυθολογική στάση απέναντι στο θέμα, προσχωρώντας σε συγκεκριμένη θέση με συγκεκριμένα επιχειρήματα, ακόμα κι αν η θέση είναι του ίδιου του κόμματος!
Ηταν εξέγερση και πάλη ταξική; Προφανώς, πολλοί αριστεριστές που βρέθηκαν στο Πολυτεχνείο φαντασιώνονταν την ανατροπή όχι μόνο της χούντας, αλλά του καπιταλισμού. Αλλά οι φαντασιώσεις δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.
Εριξε τη χούντα το Πολυτεχνείο; Το Πολυτεχνείο, όχι, δεν έριξε τη χούντα. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Η οργανωμένη εντός του στρατού αντίρρηση στο φιλελεύθερο άνοιγμα της χούντας του Παπαδόπουλου μετατράπηκε σε οργανωμένο πραξικόπημα της ομάδας του Δημητρίου Ιωαννίδη – και στη σκλήρυνση του καθεστώτος. Από τον Νοέμβριο του 1973 η στρατιωτική δικτατορία έγινε καθεστώς ολοκληρωτικό, με άγρια αστυνομοκρατία και καταστολή.
Μάλιστα, το πραξικόπημα στην Κύπρο, στις 15 Ιουλίου 1974, έδωσε στην Τουρκία το πρόσχημα να εισβάλει στο νησί, ενώ οδήγησε την Ελλάδα σε κλίμα πολέμου και σε μια αποτυχημένη επιστράτευση, που επέφερε και την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος, προκειμένου να διαχειριστεί την ελληνοτουρκική κρίση μια πολιτική κυβέρνηση. Παρά τα όσα λέγονται, δυστυχώς, τη χούντα δεν την έριξε το Πολυτεχνείο. Την έριξε η εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο.
Τι ήταν λοιπόν το Πολυτεχνείο; Ηταν η πρώτη ρωγμή στο δικτατορικό καθεστώς, μια «χαμένη άνοιξη» του φοιτητικού και του αντιδικτατορικού κινήματος, που καταπνίγηκε. Και δυστυχώς, η επιβολή της σκληρής πραγματικότητας στα νεανικά και επαναστατικά όνειρα. Ηταν ωστόσο το αναγκαίο ορόσημο που επικαλούνταν μια κοινωνία, η οποία ουσιαστικά έσκυψε το κεφάλι στη χούντα και υποτάχθηκε σε αυτή χωρίς πολλές αντιστάσεις: ένα ορόσημο αντίστασης που κυρίως απέκτησε συμβολική αξία.
Τι είναι η γενιά του Πολυτεχνείου; Είναι η γενιά που σηματοδότησε την πολιτιστική και ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς μετά τη δικτατορία. Ηταν τα πολιτικά στελέχη που, επικαλούμενα τη συμμετοχή τους στον αντιχουντικό αγώνα, συνέδεσαν το μέλλον τους με το μέλλον της χώρας. Στελέχη του ΠΑΣΟΚ, του ΚΚΕ και του ΚΚΕ Εσωτερικού, κυρίως, που επικρίθηκαν συχνά συλλήβδην για τον ρόλο τους στα μεταπολιτευτικά λάθη – κυρίως για τη διαιώνιση και τον «εκδημοκρατισμό», τη διεύρυνση δηλαδή της πρόσβασης στο πελατειακό κράτος, μαζί με την ενίσχυση του εξουσιαστικού προφίλ όσων συμμετείχαν στη νομή της εξουσίας και στην εξέλιξη της χώρας, που μέσω των επιλογών των πολιτικών της οδηγήθηκε στη χρεοκοπία και στα μνημόνια.
Προφανώς, αυτή η συλλήβδην κατάταξη όλων στο ίδιο σακί ενοποιεί διαφορετικές στάσεις και συμπεριφορές σε μία ενιαία απαξίωση. Σε έναν απολογισμό, μια τέτοια ανάγνωση είναι ισοπεδωτική – επειδή κάθε πολίτης στην πολιτική είναι σωστό να κρίνεται με βάση την προσφορά του στη δημόσια ζωή, και δεν είναι όλων η ζωή και η δραστηριότητα αρνητική ή μόνο αρνητική.
Μακάρι, αναθεωρώντας τις ευκολίες με τις οποίες προσεγγίζουμε την κατάληψη του Πολυτεχνείου ως ιστορικό συμβάν, να αναθεωρήσουμε και τη μονοδιάστατη και προκατειλημμένη ιδεολογικά ανάγνωση της πολιτικής συνολικότερα. Μακάρι, δηλαδή, να μπορούσαμε να σκεφτούμε όλο και περισσότερο με νηφαλιότητα και κριτικό πνεύμα τις ζωές μας, τη χώρα και τις πολιτικές της.