Μέσα στην αγωνία και την αμηχανία που κορυφώνονται αυτές τις μέρες, ήταν φυσικό να αναζητηθούν αναλογίες με παλαιότερες ιστορικές εμπειρίες. Από αυτές, εκείνη που ξεχωρίζει είναι το δημοψήφισμα στις 22 Νοεμβρίου 1920 (π.η.) για την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Είχαν προηγηθεί οι βουλευτικές εκλογές της 1ης Νοεμβρίου, στις οποίες ηττήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Σύμφωνα με τη λαϊκή ετυμηγορία, πρώτη προτεραιότητα αποτελούσε η άμεση επιστροφή του Κωνσταντίνου, που είχαν εκδιώξει οι Γάλλοι το 1917 και ζούσε από τότε εξόριστος στην Ελβετία.

Στο ενδεχόμενο επιστροφής του Κωνσταντίνου αντέδρασαν με κοινή διακοίνωση οι τρεις δυνάμεις της Αντάντ (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία και Ιταλία). Στα μάτια τους, η αποκατάστασή του στον θρόνο θα ισοδυναμούσε με επιδοκιμασία και νομιμοποίηση των εχθρικών ενεργειών του σε βάρος τους στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Προειδοποιούσαν, λοιπόν, ότι ενδεχόμενη επάνοδός του θα προκαλούσε χειροτέρευση των σχέσεών τους με την Ελλάδα και απαλλαγή τους από κάθε δέσμευση απέναντί της, καθώς και τη διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας.

Ωστόσο, οι Αντιβενιζελικοί τήρησαν τις προεκλογικές τους υποσχέσεις. Σκηνοθέτησαν ένα «δημοψήφισμα» που όχι μόνο δεν χρειαζόταν συνταγματικά, αλλά ούτε και χρειαζόταν να νοθευτεί σε τέτοια έκταση. Η επάνοδος του Κωνσταντίνου υποτίθεται ότι εγκρίθηκε με το απίστευτο ποσοστό 99%.

Μία πρώτη ομοιότητα, λοιπόν, είναι η αποφυγή της ευθύνης για μία επικίνδυνη απόφαση και η μετάθεσή της στον λαό – από μία κυβέρνηση που μόλις κέρδισε τις εκλογές. Μία δεύτερη ομοιότητα είναι η παραπλάνηση του λαού, η εκμετάλλευση της συναισθηματικής του φόρτισης και η βιαστική υφαρπαγή της ψήφου του.

Όπως και τώρα, η διεξαγωγή δημοψηφίσματος έγινε χωρίς να υπάρχει επαρκής πληροφόρηση και συζήτηση των επιλογών και των συνεπειών τους. Οι προειδοποιήσεις της Αντάντ υποτιμήθηκαν και αγνοήθηκαν. Θεωρήθηκε ότι οι ξένοι δεν μπορούσαν παρά να σεβαστούν την πανηγυρική εκδήλωση της λαϊκής βούλησης, σαν να δέσμευε και αυτούς…

Το 1922, το κατηγορητήριο με βάση το οποίο καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν οι Έξι άρχιζε ακριβώς με το δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου. Θεωρήθηκε αιτία αποξένωσης της Ελλάδας από τους συμμάχους της και απαρχή μιας πορείας που οδήγησε νομοτελειακά στη Μικρασιατική Καταστροφή. Οσοδήποτε απλουστευτική, η εκτίμηση αυτή ήταν (και παραμένει) καταρχήν βάσιμη. Την αρνούνται μόνο όσοι επιδιώκουν να δικαιώσουν τους Έξι και να δικαιολογήσουν την επιστροφή του Κωνσταντίνου ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας.

Τελικά, το δημοψήφισμα του 1920 υπήρξε ευκαιρία όχι για τη νηφάλια λήψη ώριμης απόφασης, αλλά για την εκρηκτική εκδήλωση του θυμικού της λαϊκής πλειοψηφίας. Επιβεβαιώνοντας την αφοσίωσή του στον Κωνσταντίνο (ή «Κώτσο»), που είχαν διώξει οι ξένοι, ο ελληνικός λαός διακήρυξε περήφανα την ανεξαρτησία και την «αυτοτέλεια» μιας Ελλάδας που προτιμούσε να είναι «μικρά αλλ’ έντιμος» και «όχι μεγάλη, αλλά φέουδον ξενικόν», όπως έγραφε ο Γ. Α. Βλάχος στην Καθημερινή.

Εδώ εντοπίζεται και η πιο εύγλωττη διαφορά με το παρόν. Οι Έλληνες του 1920 ήσαν φτωχοί και λιτοδίαιτοι σε βαθμό που σήμερα είναι αδιανόητος. Είχαν πρόσφατα υποφέρει, πεινάσει και πεθάνει κατά χιλιάδες από την πείνα το 1916-17, όταν η Αντάντ είχε επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό στην Ελλάδα του Κωνσταντίνου, υπολογίζοντας αβάσιμα ότι θα λύγιζε ο λαός του. Τότε ακριβώς διατυπώθηκε και το σύνθημα «Ψωμί, ελιά και Κώτσο βασιλιά», που σήμαινε ότι προτιμούμε να ζήσουμε με στερήσεις, αλλά με ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια.

Αλλά οι σημερινοί Έλληνες; Ακόμη και εκείνοι που δηλώνουν ασυλλόγιστα ότι τάχα «δεν έχουν τίποτε να χάσουν»; Είναι έτοιμοι μήπως να ζήσουν μόνο με ψωμί και ελιά, όπως υπόσχεται το «ηρωικό» ΟΧΙ;

*Ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News