#1 Η επιστροφή ενός προφήτη

Ενα φάντασμα πλανιέται (ακόμη μια φορά) πάνω από την υφήλιο, το φάντασμα του Καρλ Μαρξ. Παρά την… προχωρημένη ηλικία του –σήμερα, Σάββατο 5 Μαΐου, θα συμπλήρωνε 200 χρόνια ζωής– αλλά και τις όποιες αποτυχημένες επαναστάσεις, ο γερμανός φιλόσοφος εξακολουθεί να καταλαμβάνει περίοπτη θέση στις βιβλιοθήκες και στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Iσχυρή, όμως, είναι η παρουσία του και στην επικράτεια του πιο προηγμένου καπιταλισμού, με την Google να του αφιερώνει περισσότερα από ενενήντα εκατομμύρια links, ενώ εσχάτως άρχισε να απασχολεί ακόμα και τη βιομηχανία του κινηματογράφου, με τον Ραούλ Πεκ να τολμάει να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη την πολυτάραχη ζωή (περισσότερο, παρά τη σκέψη του) ενός από τους πιο σημαντικούς διανοητές στην ιστορία του πνεύματος.

Σύμφωνα με δημοσκόπηση που πραγματοποίησε το BBC στις αρχές του 2000, ο Καρλ Μαρξ είναι ο πιο επιδραστικός στοχαστής της περασμένης χιλιετίας. Περισσότερο από τον Νεύτωνα. Περισσότερο και από τον Αϊνσταϊν. Αλλά σήμερα φαίνεται (και επισημαίνεται ολοένα και περισσότερο) πως οι ιδέες και οι απόψεις του είναι από τις πλέον κατάλληλες για την ερμηνεία και την κατανόηση των αντιφάσεων και των αποριών που κυριαρχούν στον παγκοσμιοποιημένο σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο.

Διακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Μαρξ στην πόλη Τριρ της Γερμανίας, είναι ιδιαίτερα αισθητή σε παγκόσμιο επίπεδο η ισχυρή παρουσία καθεστώτων και πολιτικών ιδεολογιών που ανέκαθεν θεωρούσαν την αριστερά, τα δικαιώματα των εργατών και την επιδίωξη της ισότητας τους χειρότερους εχθρούς ενός καπιταλισμού που έχει αποκλειστικό σημείο αναφοράς τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Ταυτόχρονα, ωστόσο, παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον για έναν άνθρωπο, τον Μαρξ, που θέλησε πρώτος να πραγματώσει μέσω της φιλοσοφίας και της επιστήμης της οικονομίας το όνειρο της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Και χάρη στον οποίο εδώ και 150 χρόνια ο καπιταλισμός μελετάται σε βάθος αλλά και πολεμιέται με στόχο τη μετάλλαξη ή και την καταστροφή και την αντικατάστασή του. Κανένας δεν αμφιβάλλει για τη διεισδυτικότητα και την ευρύτητα της σκέψης του. Παρότι δεν επαληθεύτηκαν όλα όσα προέβλεψε.

Η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για τον Μαρξ συνέπεσε με το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης την περίοδο 2007-2008. Γιατί, όπως υποστηρίζει ο Τζόναθαν Βoλφ, «ακόμα και εάν δεν συμμεριζόμαστε τις λύσεις του, είναι αναντίρρητο ότι τα προβλήματα που εντόπισε εξακολουθούν να είναι ιδιαίτερα σοβαρά». Με λίγα λόγια, ο κομμουνισμός απέτυχε, η ουτοπία του αποδείχτηκε έως και εφιαλτική, «αλλά ο ο ιστορικός αντίπαλός του δεν είναι αθώος, και μια απαλλαγή του θα ήταν άτοπη» επισημαίνει ο βρετανός φιλόσοφος και αρθρογράφος του Guardian. Και είναι πάρα πολλοί οι αναλυτές που υποστηρίζουν πως είναι ο Μαρξ αυτός που μας προσφέρει τα απαραίτητα μέσα για την κριτική εξέτασή του.

«Η κυριότερη συνεισφορά του έγκειται στο ότι ανέδειξε, πριν από 150 χρόνια, κάποιες σημαντικές αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής που εξακολουθούν να υφίστανται»,  εξήγησε, μιλώντας στην La Repubblica (με συνδρομή), ο Στέφανο Πετρουτσάνι, καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Σαπιέντσα της Ρώμης.

«Ας λάβουμε υπόψη την ερμηνεία του καπιταλισμού ως ανάπτυξη και καινοτομία που συνοδεύονται από έναν σταδιακό περιορισμό του εργατικού δυναμικού. Σήμερα αυτή η θέση αποδεικνύεται δραματικά αληθινή: η ανάπτυξη δεν είναι αρκετά ευρεία, αλλά εντείνει τη χρήση των μηχανών, πλήττοντας την απασχόληση», πρόσθεσε ο ιταλός ακαδημαϊκός.

Με σοβαρές επιπτώσεις στο πεδίο της κοινωνικής δικαιοσύνης τις οποίες είχε σκιαγραφήσει ο ίδιος ο Μαρξ. «Στην θεωρία του περί της σταδιακής εξαθλίωσης, ο Μαρξ φαντάστηκε ότι ο καπιταλισμός θα επιδείνωνε τις συνθήκες διαβίωσης της εργατικής τάξης. Αυτό τελικά δεν συνέβη. Αλλά κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών παρατηρήσαμε ένα είδος “σχετικής εξαθλίωσης” καθώς αυξήθηκε σημαντικά η απόσταση μεταξύ των κατώτερων και των ανώτερων βαθμίδων της εισοδηματικής κλίμακας».

Ένα τρίτο σφάλμα που προέβλεψε ο Μαρξ σχετίζεται με την τάση περικοπής των μισθών – με στόχο την αύξηση του κέρδους – και την ανάγκη πώλησης προϊόντων και υπηρεσιών στους εργαζόμενους που πλήττονται. «Η τελευταία μεγάλη κρίση του καπιταλισμού προέκυψε από αυτήν την αντίφαση»  –  καταλήγει ο Πετρουτσάνι – «προκειμένου να στηριχτεί η κατανάλωση από τα νοικοκυριά με χαμηλά εισοδήματα, ασκήθηκε πίεση ώστε να χρεωθούν μέσω της λήψης δανείων. Έτσι ξεκίνησε η φούσκα των ακινήτων που στη συνέχεια ανέφλεξε την παγκόσμια οικονομία».

Το ότι οι αναλύσεις του Μαρξ όσον αφορά την αναλγησία και τον ανορθολογισμό του καπιταλισμού είναι πιο επίκαιρες σήμερα παρά την περίοδο που γράφτηκαν το πιστεύει ακράδαντα και ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ, διακεκριμένος μελετητής πολιτικής γεωγραφίας και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του «Δεκαεπτά Αντιφάσεις και το Τέλος του Καπιταλισμού» (Μεταίχμιο), στο οποίο ο βρετανός μαρξιστής γεωγράφος και ανθρωπολόγος επισημαίνει πως «αυτό που στην εποχή του ήταν ένα οικονομικό σύστημα κυρίαρχο μόνον σε μια γωνιά της γης, τώρα  εκτείνεται σε ολόκληρο τον κόσμο».

Όσον αφορά, οπότε, την κληρονομιά του Μαρξ, σημειώνεται ενδεικτικά ότι πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια ο Έρικ Χομπσμπάουμ είχε διηγηθεί πως μια ημέρα δέχτηκε ένα αναπάντεχο τηλεφώνημα: «ο συνομιλητής μου ήθελε να μάθει τη γνώμη μου για τον Μαρξ, για να μου πει στη συνέχεια σοβαρά πως “αυτός ο άνδρας μπόρεσε να ανακαλύψει πράγματα για τον καπιταλισμό που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη”».  Ο συνομιλητής του διάσημου μαρξιστή ιστορικού ήταν ο μεγαλοεπενδυτής Τζορτζ Σόρος.

Διαβάστε ακόμη:

Ο κινηματογραφικός Καρλ Μαρξ→

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News