Ως πρώην υπήκοος της Σοβιετικής Ένωσης, μπορώ να σας πω με βεβαιότητα ότι δεν είναι ποτέ καλό σημάδι για ένα πολιτικό σύστημα όταν οι καλλιτέχνες αρχίζουν να καταφέρονται εναντίον του. Όταν δε οι δηλώσεις τους χτυπούν ευαίσθητες χορδές, η πιθανότητα είναι ότι το σύστημα είναι άρρωστο.

Σε μία δημοκρατία, η τέχνη μπορεί απλώς να αγνοηθεί. Φυσικά, κάποιος μπορεί να εκτιμά την κουλτούρα, αλλά αυτό είναι ζήτημα επιλογής, όχι αναγκαιότητας. Η αδιαφορία είναι μία πολυτέλεια που διαθέτουν όσοι έχουν καλά διασφαλισμένες τις ελευθερίες τους. Όταν αυτές οι ελευθερίες απειλούνται όμως, η τέχνη μετατρέπεται σε μία κρίσιμη γραμμή άμυνας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες παίρνουν σήμερα αυτό το μάθημα.

Μόλις σε κάτι παραπάνω από ένα μήνα, ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ άλλαξε τους κανόνες της αμερικανικής πολιτικής – και όχι προς το καλύτερο. Αν τα γεγονότα αντιβαίνουν στην κυβερνητική γραμμή -ή, καλύτερα, αν ο ίδιος δεν είναι δημοφιλής- κατηγορεί τους δημοσιογράφους που τα καταγράφουν ως προμηθευτές «ψευδών ειδήσεων» και ως «εχθρό» του αμερικανικού λαού.

Η Δικαιοσύνη και οι υπηρεσίες πληροφοριών δεν έχουν ξεφύγει από τις επιθέσεις του Τραμπ. Κάθε αντίθεση στις εντολές του, όπως οι αποφάσεις δικαστηρίων εναντίον της μερικής απαγόρευσης εισόδου μουσουλμάνων στη χώρα ή οι αποκαλύψεις για πιθανά λάθη, όπως οι μυστικές συνομιλίες του πρώην συμβούλου Eθνικής Aσφαλείας με τον πρεσβευτή της Ρωσίας (σσ. και πολύ πρόσφτα του νέου υπουργού Δικαιοσύνης), καταδικάζονται τάχιστα.

Με τους πυλώνες της αμερικανικής δημοκρατίας να δέχονται επίθεση, οι καλλιτέχνες βγαίνουν μπροστά. Πριν ακόμη από την ορκωμοσία του Τραμπ, η Ενωση Αμερικανών Συγγραφέων ΡΕΝ διοργάνωσε τη διαμαρτυρία «Δυνατότερα Μαζί» (#LouderTogether) στα σκαλοπάτια της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης ώστε «να στείλουν μήνυμα» στην κυβέρνηση ότι «έχει ξεγυμνώσει την εχθρότητά της εναντίον του Τύπου και των άλλων κανόνων ελεύθερης έκφρασης».

Τον Απρίλιο, περίπου 100 ανεξάρτητοι αμερικανικοί και καναδικοί κινηματογράφοι θα προβάλουν, με δωρεάν είσοδο, την ταινία «1984» που βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Τζορτζ Οργουελ ως απάντηση στον εναγκαλισμό των «εναλλακτικών γεγονότων» από την κυβέρνηση Τραμπ

Οταν ο τότε νεοεκλεγείς αντιπρόεδρος Μάικ Πενς παρακολούθησε στο Μπρόντγουεϊ την παράσταση «Hamilton», οι καλλιτέχνες του απηύθυναν έκκληση να υποστηρίξει τις αμερικανικές αξίες και να εργαστεί για όλους τους Αμερικανούς (με αποτέλεσμα να τους αποδοκιμάσει ο Τραμπ μέσω Twitter). Λίγο πιο κάτω, στον ίδιο δρόμο, η παράσταση Party People, η οποία ασχολείται με την κληρονομιά των Μαύρων Πανθήρων και του Κόμματος των Νεαρών Λόρδων, έστειλε ένα πολύ πιο αντιπαραθετικό μήνυμα, μέσα από μία αλλαγή στο σενάριο που αφορούσε στη νίκη του Τραμπ.

Όταν ο Τραμπ υπέγραψε το διάταγμα να απαγορεύσει σε οποιονδήποτε από επτά χώρες που έχουν στην πλειοψηφία τους μουσουλμανικό πληθυσμό να εισέλθει στις Ηνωμένες Πολιτείες, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ) ανέβασε έργα από καλλιτέχνες των χωρών αυτών. Στις πινακίδες δίπλα στους πίνακες, το ΜοΜΑ έκανε ειδική αναφορά στο διάταγμα Τραμπ και διαβεβαίωσε ότι ανέβασε αυτούς τους πίνακες για να «επιβεβαιώσει τα ιδανικά της φιλοξενίας και της ελευθερίας» που είναι ζωτικά για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Το ΜοΜΑ προγραμμάτισε επίσης την προβολή τεσσάρων ταινιών από σκηνοθέτες προερχόμενους από τις χώρες που συμπεριλαμβάνονταν στην απαγόρευση. Τον Απρίλιο, περίπου 100 ανεξάρτητοι αμερικανικοί και καναδικοί κινηματογράφοι θα προβάλουν, με δωρεάν είσοδο, την ταινία «1984» που βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ ως απάντηση στον εναγκαλισμό των «εναλλακτικών γεγονότων» από την κυβέρνηση Τραμπ.

Οι ηθοποιοί του Χόλιγουντ άδραξαν επίσης την ευκαιρία των εφετινών βραβείων για να κάνουν τις δικές τους πολιτικές δηλώσεις. Η Μέριλ Στριπ εξόργισε τον Τραμπ με την ομιλία της στις Χρυσές Σφαίρες, στην οποία τον καταδίκασε επειδή χλεύασε έναν δημοσιογράφο που είναι ανάπηρος αλλά και εξήρε την σημασία της προάσπισης της ελευθερίας του Τύπου. Ο Ντέιβιντ Χάρμπουρ, αποδεχόμενος το βραβείο Screen Actors Guild, διακήρυξε ότι η μεγάλη ηθοποιία είναι «μία έκκληση εγρήγορσης προς όλους τους συναδέλφους, άνδρες και γυναίκες, να πάνε βαθύτερα, και μέσα από την τέχνη μας να πολεμήσουμε εναντίον του φόβου, την ατομοκεντρικότητας και της αποκλειστικότητας της κυριαρχούσας ναρκισσιστικής μας κουλτούρας».

Στον κόσμο της μόδας, ορισμένοι μεγάλοι σχεδιαστές υποσχέθηκαν να μην «ξαναντύσουν» την Πρώτη Κυρία Μελάνια Τραμπ. Στην πρόσφατη Εβδομάδα Μόδας στη Νέα Υόρκη, σχεδιαστές όπως η Μάρα Χόφμαν και ο Πράμπαλ Γκουρούνγκ αξιοποίησαν τη σκηνή για να κάνουν πολιτικές δηλώσεις, ενώ τα περισσότερα από τα μεγάλα ονόματα της μόδας συμμετείχαν σε βίντεο του περιοδικού W δηλώνοντας «Είμαι ένας μετανάστης».

Ο Τραμπ δεν έχει συγκεντρώσει επαρκή ισχύ για να καταστείλει κάθε πολιτιστικό έργο και θεσμό που του ασκεί κριτική. Αν το είχε πράξει, θα είχε πιθανότατα ήδη παύσει την προβολή της κωμικής εκπομπής Saturday Night Live, που τον κατηγορεί τακτικά

Οι υποστηρικτές του Τραμπ ενδεχομένως να προτιμούν να απορρίπτουν τέτοιες δηλώσεις, λέγοντας στους ηθοποιούς και καλλιτέχνες «να ασχοληθούν με την καθημερινή τους δουλειά». Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι όσα λένε αυτά τα πρόσωπα έχουν αντίκτυπο – και όχι μόνο στον Τραμπ που συνήθιζε να… περιφέρεται στο Χόλιγουντ. Αυτός είναι ένας λόγος που οι αυταρχικοί ηγέτες της Ρωσίας προσπαθούσαν πάντα να κρατούν κοντά το… λουρί στους καλλιτέχνες.

Όταν οι καλλιτέχνες υποκύπτουν στην εξουσία, το κράτος κερδίζει ένα νέο επίπεδο αρχής, ακόμη και νομιμοποίησης. Αυτός ήταν ο λόγος που ο Ιωσήφ Στάλιν χρειάστηκε τον δοξασμένο, αντιφρονούντα ποιητή Οσιπ Μάντελσταμ να του γράψει μία ωδή. Ο Μάντελσταμ υπέκυψε στην πίεση, αλλά δεν έσπασε. Συνέχισε να προσβάλλει το Κρεμλίνο, ιδιαίτερα με το διάσημο ποίημά του «Ζούμε αλλά δεν αισθανόμαστε το έδαφος κάτω από τα πόδια μας». Αν και κατέληξε να εξαφανιστεί σε ένα γκουλάγκ, τα ποιήματα διαμαρτυρίας του καθώς και αυτά από άλλους γενναίους ποιητές συνέβαλαν στην πτώση του καθεστώτος. Το αντικομμουνιστικό αριστούργημα του Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», τη δεκαετία του 1970, συνέβαλε τελικά το ίδιο με την αρτηριοσκληρωτική οικονομία για την αποκάλυψη του σοβιετικού «παραμυθιού».

Ο Πούτιν πρέπει να ικανοποιήθηκε όταν ο Σολτζενίτσιν, κάτοχος του βραβείου Νομπέλ, που φάνηκε να έγινε πιο εθνικιστής όσο περνούσαν τα χρόνια, εξέφρασε την υποστήριξή του στο πρόσωπό του. Αναγνωρίζοντας τη δύναμη των τεχνών, ο Πούτιν εμφανίστηκε νωρίς ως οπαδός της ρωσικής κουλτούρας. Πλησίασε επίσης ξένους, όπως τους άλλοτε σταρ του γαλλικού κινηματογράφου Μπριζίτ Μπαρντό και Ζεράρ Ντεπαρντιέ, ακόμη και τον αμερικανό ηθοποιό Στίβεν Σιγκάλ.

Παράλληλα, ο Πούτιν κινήθηκε γρήγορα ώστε να εξολοθρεύσει εκείνους των οποίων το μήνυμα δεν άρεσε. Η σατιρική τηλεοπτική εκπομπή «Puppets» της δεκαετίας του 1990 ματαιώθηκε αμέσως μόλις ο Πούτιν εγκαταστάθηκε στο Κρεμλίνο επειδή είχε παρομοιάσει τον πρόεδρο με τον Little Zaches, τον άσχημο, κακό και ναρκισσιστή νάνο ενός παραμυθιού του E.T.A Hoffmann.

Νεόκοπος αυταρχικός ηγέτης με, στην καλύτερη περίπτωση ατζαμίδικες, προσπάθειες να σιγήσει τους επικριτές του, ο Τραμπ ενδέχεται να προσπαθήσει να μιμηθεί το μοντέλο Πούτιν. Δεν έχει όμως συγκεντρώσει επαρκή ισχύ για να καταστείλει κάθε πολιτιστικό έργο και θεσμό που του ασκεί κριτική. Αν το είχε πράξει, θα είχε πιθανότατα ήδη παύσει την προβολή της κωμικής εκπομπής «Saturday Night Live», που τον κατηγορεί τακτικά.

Συχνά η τέχνη, είτε σοβαρή είτε σατιρική, είναι αυτή που αποκαλύπτει και εκθέτει τον τραγικό παραλογισμό μίας καταπιεστικής ηγεσίας. Όσο δε χειρότερα συμπεριφέρεται ο Τραμπ, τόσο περισσότερη ζήτηση θα υπάρχει για καλλιτέχνες που του αντιτίθενται. Η θεαματικότητα του Saturday Night Live βρίσκεται ήδη στο υψηλότερο σημείο των τελευταίων έξι ετών…

© Copyright PROJECT SYNDICATE

* Η Νίνα Χρούστσεβα, εγγονή του Σοβιετικού ηγέτη Νικίτα Χρουστσόφ, γεννημένη στη Ρωσία, ζει στις ΗΠΑ και είναι καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων και Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων στη Νέα Σχολή (The New School). 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News